गुरु र ज्ञान एउटै सिक्काका दुई पाटो हुन् । ज्ञानवान व्यक्ति मात्र गुरु हुन सक्छ । जीवन जगत सम्बन्धि ज्ञान भएको र त्यो ज्ञान हस्तान्तरण गर्न सक्ने व्यक्ति मात्र गुरु बन्न लायक हुन्छ । निरन्तर अध्ययन, अवलोकन, अनुसन्धान र अनुभवबाट ज्ञान हसिल हुन्छ र त्यो ज्ञान गुरुले शिक्षणको माध्यम बाट बिद्यार्थिहरुलाई बाँडने गर्छन ।

विद्यायार्थीले के सिक्ने ? कस्तो ज्ञान र सिप हासिल गर्ने भन्ने कुरा उसको गुरुमा कस्तो ज्ञान छ र गुरुले त्यो ज्ञान कसरी र कति मात्रामा दिन सके भन्ने कुरामा निर्भर रहन्छ । आफुले अध्यापन गर्ने बिषयसंग सम्बन्धित पर्याप्त ज्ञान भएको शिक्षकले मात्र बिद्यायार्थीलाई राम्रोसंग पढाउन सक्छ र जीवनोपयोगी ज्ञान दिन सक्छ ।

निश्चित शैक्षिक योग्यता हासील गरेको व्यक्ति मात्र शिक्षक बन्न सक्छ । आवस्यक न्युनतम योग्यता हासिल गरेको शिक्षकलाई विषयवस्तुको आधारभूत ज्ञान अवस्य नै हुन्छ तर शैक्षिक उपाधि दिलाउने बिषयको ज्ञानले मात्र बिद्यालयमा शिक्षण गर्न र बिद्यार्थीलाई ज्ञान प्रदान गर्न सकिदैन । वर्तमान विस्वमा ज्ञानको क्षेत्र छिटोछिटो बिस्तारित र विकसित भैरहेको छ , यस्तो अवस्थामा आफुले स्कूल कलेजमा हासिल ज्ञानले र पाठ्यपुस्तकको अध्ययनले मात्र बिद्यार्थीलाई भरपूर ज्ञान प्रदान गर्न सम्भव हुदैन ।

शिक्षकले जवसम्म आफ्नो ज्ञान भण्डारलाई बिस्तार गर्न सक्दैन तवसम्म उसले आफ्नो ज्ञानलाई तिखार्न सक्दैन र नतिखारिएको ज्ञानले बिद्यार्थीहरुलाई जीवनोपयोगी, व्यवहारिक र नवीनतम ज्ञान उपलब्ध गराउन सक्दैन । शिक्षकले आफ्नो ज्ञान भण्डार विस्तृत गर्ने सबै भन्दा उत्तम उपाय निरन्तर अध्ययन नै हो ।

शिक्षकको पढ्ने बानी
बिद्यार्थीलाई पढ्नुपर्छ भनेर बारम्बार भनिरहने शिक्षकहरुको आफ्नै चाहि पढ्ने बानी कम छ भन्ने कुरा बुटवलका पुस्तकालय र पुस्तक पसल चाहार्दा सजिलै थाहा पाउन सकिन्छ । अघिल्ला दुई महिना पाठशाला मासिकको “ पठन संस्कृतिको अभियान “ को क्रममा दुई दर्जन बिद्यालयमा पुगेर त्यहाँका शिक्षकहरु संग औपचारिक र अनौपचारिक कुराकानी गर्ने अवसर मिलेको थियो । कुराकानीको क्रममा शिक्षकहरुले अध्ययनलाई खासै महत्व दिएको पाइएन ।

भेटिएका पत्रपत्रिकाहरु सबै शिक्षकले पढ्ने भएपनि कुनै खास पत्रपत्रिका किनेरै वा खोजेरै भएपनि नियमित पढ्ने शिक्षकहरुको संख्या अत्यन्त कम भेटियो । अध्ययनको क्रममा अध्ययन बानीमा बिषयगत भिन्नता समेत देखिएको छ । अंगेजी, गणित, बिज्ञान र लेखा बिषय अध्यापन गर्ने शिक्षकको तुलनामा नेपाली, सामाजिक अध्ययन, अर्थशास्त्र, शिक्षा, भूगोल र जनसंख्या तथा वातावरण शिक्षा अध्यापन गर्ने शिक्षकहरु बढी अध्ययनशील भएको भेटिएको छ ।

अध्ययन गर्ने बानीमा लैंगिक र उमेरगत भिन्नता समेत भएको पाईन्छ । शिक्षिकाहरुले पत्रपत्रिका, जीवनी ,रोचक तथ्य, सफलताका कथाहरु , कथा र उपन्यास प्रति बढी आकर्षित हुने गरेको भेटिन्छ । चालिस वर्ष भन्दा कम उमेरका शिक्षकहरुले म्यागजिन, यात्रा वर्णँन, नया शैलीका उपन्यास र कथाहरु र मनोरंजनमुलक सामाग्रीहरु बढी पढ्ने बताएपनि प्रौढ शिक्षकहरुले राजनीति, धर्म, दर्शन इतिहास र नया घटनाक्रम सम्बन्धी पुस्तक र पत्रपत्रिका पढ्न रुचाउने गरेको अध्ययनको क्रममा भेटिएको छ ।

सबै शिक्षकहरुलाई आफ्नो बिषय संग सम्बन्धित नयानया पुस्तकहरुको जानकारी भएपनि बजारमा निस्केका नया अन्य पुस्तक , चर्चित पुस्तक र बेस्टसेलर पुस्तकको बारेका खासै जानकारी राख्ने गरेको पाइदैन । कुराकानी गर्ने क्रममा अझ उदेक लाग्दो तथ्य के भेटियो भने – शिक्षकहरुले अध्ययन गर्नको लागी पुस्तक र पत्र पत्रिकामा रकम खर्च गर्न खासै रुचाउदा रहेनछन, अधिकाश शिक्षकले बिद्यालयको पुस्तकालय, साथीभाई र पुस्तक पसल बाट मागेर पढ्ने रहेछन ।

किन पढ्ने ?
मोबाईल, कम्प्युटर र ईन्टरनेटले अहिले शिक्षणलाई निकै चुनौतिपूर्ण बनाएको छ । बिद्यार्थीले इन्टरनेटबाट धेरै कुरा खोज्न र सिक्न सक्छन । संचार माध्यमले पनि उनीहरुलाई धेरै र नया कुराहरु खोजी गर्ने र सिक्न अग्रसर हुने बनाएको छ । यस्तो अवस्थामा शिक्षकले आफुले डिग्री हासिल गर्न पढेको किताबी ज्ञान र बिद्यार्थीको पाठ्यपुस्तकबाट मात्र बिद्यार्थीको ज्ञानको प्यास मेट्न सकिदैन । पढाउने क्रम विद्यार्थीमा अनेकौ जिज्ञासाहरु उत्पन्न हुन् सक्छन , ति जिज्ञासाहरुलाई समाधान गर्नको लागी शिक्षक सधै अप–टु–डेट हुनै पर्छ ।

शिक्षकले कक्षामा दिएका उदाहरणहरु समयक्रम संगै बासी हुन्छन । बिद्यार्थीलाई नयाँनयाँ उदाहरण र तथ्यहरु बताउन सकिएन भने शिक्षण सिकाई क्रियाकलाप निरस र अपत्यारिलो बन्न पुग्छ । बिद्यार्थीलाई समय सान्दर्भिक ज्ञान प्रदान गर्न र उनीहरुलाई जीवन र समाजसंग परिचित गराउन शिक्षकले नविनतन ज्ञान हासिल गरेकै हुनुपर्छ । शिक्षकलाई नया नया ज्ञान र विषयवस्तु संग परिचित गराउने उत्तम माध्यम निरन्तर अध्ययन नै हो ।

के पढ्ने ?
निरन्तर अध्ययन असल शिक्षकको पेशागत गुण हो । सबै शिक्षकले आफुमा भएको ज्ञानको दायरा फराकिलो गर्न र आफु दुरुस्त (अप टु डेट ) हुनको लागी नियमित रुपमा पुस्तक, पत्रपत्रिका, जर्नल र वेबसाइटहरुको अध्ययन गर्नु जरुरि छ ।

समाचारपत्र र म्यागेजिनहरु ताजा ज्ञानका श्रोत हुन । त्यसैले सबै तह र बिषयका शिक्षकहरुले नियमित रुपमा स्थानीय र राष्ट्रिय पत्रिकाहरु अध्ययन गर्नु जरुरि छ । ज्ञानको दायरा बढाउन र ज्ञानको बिश्लेषणात्मक ब्याख्या गर्न विभिन्न नविन एवम समसामयिक पुस्तकहरुको अध्ययन गर्नु आवस्यक हुन्छ ।

कुन समयमा कुन पुस्तक पढ्ने भन्ने कुरा पत्रपत्रिकामा प्रकाशित समालोचना र टिप्पणी पढेर र पुस्तक बिक्रेताहरुको प्रतिक्रिया बुझेर पत्ता लगाउन सकिन्छ । आफुले पढाउने बिषय संग सम्बन्धित नभएपनि आममानिसमा चर्चा बटुल्न सफल सबै पुस्तकहरु सम्भव भएसम्म अध्ययन गर्नु राम्रो हुन्छ ।

पुस्तक पढदा आफुले अध्यापन गर्ने बिषयलाई पनि ख्याल गर्नु पर्छ । भाषा बिषयहरु पढाउने शिक्षकले कविता, कथा , जीवनी, समालोचना, यात्रा वृतान्त र औपन्यासिक कृतिहरु पढ्नु राम्रो हुन्छ । अर्थशास्त्र, भूगोल ,सामाजिक शिक्षा, लेखा, स्वास्थ्य,जनसंख्या तथा वातावरण शिक्षा पढाउनेले यात्रा वृतान्त, सरकारका नीति सम्बन्धी प्रकाशन, सरकारले प्रकाशन गर्ने आर्थिक सर्भेक्षण, मौद्रिक नीति, सरकारी बजेट तथा योजना पुस्तिका, केन्द्रिय तथ्यांक विभागका प्रतिवेदनहरु,कानुनी कितावखाना बाट प्रकाशित कानून संग्रहहरु, श्रम सर्भेक्षण, जनसांिख्यकी तथा स्वास्थ्य सर्वेक्षण, मानव विकास प्रतिवेन, विस्व जनसंख्या प्रतिवेदनहरु खोजेर पढ्नु आवस्यक हुन्छ ।

यी बिषय अध्यापन गर्दा नयाँनयाँ तथ्यहरु बताउनु पर्ने भएकोले आवस्यक सामाग्रीहरु गुगल सर्च गर्नु प्रभावकारी हुन्छ । गणित र बिज्ञान संबन्धि अध्ययन सामाग्रीहरु नेपालमा अत्यन्त कम संख्यामा पाइन्छन् । भारतमा बिज्ञान दर्पण ,साइन्स टुडे जस्ता मासिक र साप्ताहिक प्रकाशन हुने भएपनि सिमावर्ती बजारमा ति उपलब्ध हुदैनन् ।

त्यसैले बिज्ञान र गणित बिषयका शिक्षकले सकेसम्म इन्टरनेट को प्रयोग गर्नु राम्रो हुन्छ । अचेल अनलाईनमा निशुल्क वा कमशुल्क तिरेर विभिन्न सामग्रीहरु पढ्न र डाउनलोड गर्न सकिन्छ । यसबाट पनि प्रर्याप्त ज्ञान हासिल गर्न सकिन्छ ।

श्रोतको खोजी
धेरै शिक्षकहरुमा भेटाए जे पनि पढ्ने तर किनेर पढ्दै नपढ्ने प्रवृत्ति देखिन्छ । अध्ययनको लागी यो प्रवृति ठुलो तगारो हो । शिक्षकले आफ्नो अध्ययनशीलतालाई व्यवहारिक बनाउने चाहना राख्ने हो भने किनेर पढ्ने बानीको विकास गर्नु जरुरि हुन्छ ।

बार्षिक रुपमा २ देखी ४ प्रतिशत आम्दानी अध्ययन सामग्रीको लागी छुट्टाउने हो भने पुस्तक , पत्रपत्रिका र इन्टरनेटको सामान्य खर्च सजिलै धान्न सकिन्छ । शिक्षकहरु आपसमा मिलेर पुस्तक डालोको निर्माण गरेमा आलोपालो गरेर सस्तैमा पुस्तक र पत्रपत्रिका पढ्न सकिन्छ । सबै पुस्तकहरु किन्न कसैले पनि सकिदैन त्यसैले अध्ययनको लागी पुस्तकालय जाने बानी बसाल्नु राम्रो हुन्छ । कम्प्युटर र ल्यापटप सबैको पहुँच भित्र पर्दैनन् ।

यसको अभावमा इन्टरनेट चलाउन दुःख हुन्छ तर अचेल सस्तैमा इन्टरनेट चलाउन मिल्ने मोबाईल र ट्याब्लेट पाइन्छन । शिक्षकहरुले औचीत्य पुष्टी गर्न सक्ने हो भने अहिले स्कूलमा वाईफाई वा अन्य वायरलेस इन्टरनेट जोड्न सजिलै संग श्रोत जुटाउन सकिन्छ ।

स्कूललाई वाइफाई जोन बनाएर सस्तो र सहज रुपमा स्कूलमा इन्टरनेट चलाएर आवस्यक सामग्रीहरुको खोजी, डाउनलोड र अध्ययन गर्न सकिन्छ । अचेल अधिकाश बिषयका पत्रपत्रिका, जर्नल, प्रतिवेदन र पुस्तकहरु इन्टरनेटमा पढ्न पाइने भएकोले शिक्षकहरुले सकेसम्म इन्टरनेटको उपयोग गरेर अध्ययन गर्नु उपयुक्त हुन्छ  ।
र अन्त्यमा,
“ गुरु गुड रहगया, चेला चिनी बनगया ” भन्ने हिन्दी कथन छ । यो शिक्षकमा अध्यनशिलता नहुदाको परिणाम हो । शिक्षकहरु ज्ञानमा दुरुस्त हुन् सकेनन भने वर्तमान समयमा बिद्यार्थीले शिक्षकलाई सहजै पछि पार्छन र केहि समय पछि नै उनीहरुले हाम्रा गुरुलाई केहि पनि आउन्न भन्न थाल्छन । शिक्षक वास्तवमै गुरु बन्ने चाहना राख्ने हो भने उसले बिद्यार्थीहरु लाई नया, समसामयिक र व्यवहारिक ज्ञान पस्कने पर्छ, जसको लागी हरेक शिक्षकले अध्ययन गर्ने बानीको विकास गर्नै पर्छ ।[email protected]