सुर्खेत – खस शब्दकोष अर्थात् ‘खसिया आखर’ लेखन कार्य सुरु भएको १७ बित्यो । संस्कृतविद् तथा शब्दकोष लेखक रमानन्द आचार्यको अथक मेहनत र प्रयासपछि यो शब्दकोषले अन्ततः जीवितरुप लिएको छ । कर्णाली प्रदेश सरकारको सामाजिक विकास मन्त्रालयले यो शब्दकोष प्रकाशन गरेको हो ।
बुधबार कमलादीस्थित नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा शब्दकोष लोकार्पण गरिएको छ । शब्दकोषको लोकार्पण मन्त्रालयको आयोजना तथा नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठान र मध्यपश्चिमाञ्चल साहित्य परिषद् काठमाडौँको सहकार्यमा गरिएको हो ।
उमेरले ७९ वर्षीय जुम्ला निवासी लेखक रमानन्द आचार्यले यो शब्दकोषलाई अन्तिम रुप दिएका हुन् । संस्कृतविद् रमानन्द आचार्यले ‘खसिया आखर’ खस शब्दकोश प्रकाशन गर्ने लक्ष्य र हुटहुटीले रातदिन काम गर्दागर्दै आफ्नो बुढेसकालको १७ वर्ष यसैमा बिताएका थिए । ‘आज मेरो मात्रै सपना पूरा भएको छैन् । नेपाली भाषाको जननी जुम्ली खस भाषा, सभ्यताले जीवित पहिचान बनाउन न्याय पाएको छ,’ आचार्यले भने, ‘नेपालले गर्बिलो इतिहास बोकेको अर्को एक शब्दकोष पाएको छ । निकै लामो समयपछि अन्ततः ‘खसिया आखर’ खस शब्दकोष तयार भयो।’
नेपाली इतिहासमा १७ वर्ष लगाएर लेखिएको शब्दकोष भनेर अर्को रेकर्ड कायम भएको आचार्य बताउँछन् । उनका अनुसार यो शब्दकोष एक हजार ४०० पृष्ठको छ भने शब्दकोषमा ३० हजार बढी खस शब्दहरू राखिएका छन् । जुम्ली खस भाषाका उपज शब्दहरू मात्रै समेटिएको उनले बताए । पछि प्रतिपादन भएका आधुनिक शब्दहरू नराखिएको उनको भनाइ छ । ‘संकलित पाण्डुलिपि दराजमै थन्किएर म नै अस्ताउँछु कि भन्ने पिर थियो । आज यसले अन्तिम रुप पाएको छ,’ उनले थपे, ‘मर्नुअघि नै शब्दकोष प्रकाशन गर्ने धोको पूरा भयो । खस भाषा र सभ्यतालाई जीवित राख्ने प्रण पूरा गरे । अब यसलाई भावी पुस्ताले दस्ताबेजका रूपमा अध्ययन अनुसन्धान गर्न सहज भयो ।’
यसअघि केही व्यक्ति र निकायहरू शब्दकोष प्रकाशनबाट आर्थिक लाभ प्राप्त नहुने देखेपछि सहयोगको जिम्मेवारीबाट पन्छिएका थिए । आज उनै व्यक्ति र निकायलाई आचार्यले शब्दकोष प्रकाशन गरेरै देखाएका छन् । यसका लागि कर्णाली प्रदेश सरकारको सामाजिक विकास मन्त्रालयले अभिभावकत्व देखाएको छ । एक हजार प्रतिशब्दकोष प्रकाशनका लागि मन्त्रालयले आवाश्यक रकम दिएको छ । ‘जुम्लाका स्थानीय तहहरूले पनि सहयोग गर्ने आश्वासन दिएका छन् । प्रतिशब्दकोष छपाइका लागि १५ सय बढी रूपैयाँँ लाग्ने रहेछ,’ लेखक आचार्यले भने, ‘शब्दकोष लेखन यात्रामा धेरैले सहयोग गर्नुभएको छ । उहाँहरू सबैलाई हृदयदेखि नमन छ ।’
यसअघि ‘मनि’, ‘म्यान’ र ‘मेथड’ नमिल्दा प्रकाशनको काम रोकिएको थियो । तत्कालीन जिविस हुँदासम्म शब्दकोष लेखनका लागि आर्थिक सहयोग नियमित भएको थियो । तर संघीयतापछि जिविस संरचना नरएपछि खस शब्द संरक्षण गर्न अन्य निकायले खासै चासो दिएका थिएनन् । सोही क्रममा कर्णाली सरकारले खस शब्द संरक्षणमा चासो देखाउँदै आवश्यक बजेटको व्यवस्थापन गर्ने प्रतिबद्धता ग¥यो । आज उक्त कार्यले सफलता पाएको छ ।
शब्दकोष लोकार्पण गर्दै कर्णालीका सामाजिक विकासमन्त्री घनश्याम भण्डारीले नेपाली भाषाको मातृभाषाका रूपमा रहेको खस भाषाको जगेर्ना र पुस्तान्तरणमा यस शब्दकोषले महत्वपूर्ण टेवा पुग्ने बताए । भाषा र संस्कृतिको पुस्तान्तरणका लागि यस्ता पुस्तकहरू मार्गदर्शन बन्ने उनले अपेक्षा व्यक्त गरे । ‘खस भाषाको संरक्षण र कार्यान्वयनका लागि सरकार प्रतिबद्ध छ,’ मन्त्री भण्डारीले भने, ‘स्थानीय तहमा खस भाषाको पाठ्यक्रम निर्माण गरी पठनपाठन र व्यावहारिक कार्यान्वयनका लागि सरकारले अभियानका रूपमा अघि बढाउने छ ।’
योगी नरहरिनाथका कृतिहरूको संकलन तथा अभिलेख गर्ने, कर्णालीको भूगोल र संस्कृतिसँग जोडिएका पुस्तकहरूको संकलन गर्ने लगायतका कार्यहरू पनि मन्त्रालयले गर्न लागेको उनले जानकारी दिए । खस भाषा शब्दकोष प्रकाशनको जिम्मेवारी मन्त्रालयलाई दिएकोमा समेत कृतज्ञता प्रकट गर्दै उनले लेखक रमानन्द आचार्यको योगदानको प्रशंसा गरेका छन् । भाषाशास्त्री तथा विद्वान प्राध्यापक डा। माधवप्रसाद शास्त्रीले शब्दकोष प्रकाशनले कर्णालीको भूगोल र शिर उच्च राख्ने कार्य भएको बताए ।
‘आज कर्णालीको छाती चौडा भएको छ । भूगोलको एक चुचुरो थपिएको छ,’ उनले भने, ‘शब्दकोष लेख्ने कार्य सजिलो थिएन । यो जटिल कार्य गर्ने साहस गर्नुभएकोमा लेखक आचार्यप्रति हामी गौरवान्वित छौँ ।’ नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानका परिषद् सदस्य डा। मधुसुदन गिरीले कर्णालीका साँस्कृतिक सम्पदाहरूको चर्चा गर्दै यसको संरक्षण र जगेर्नाका लागि अभियान चलाउन जरुरी भएको तर्क गरे । उनले ‘खसिया आखर’ शब्दकोषले कर्णालीको खस भाषा बुझ्न र अध्ययन गर्न महत्वपूर्ण सहयोग पुग्ने विश्वास व्यक्त गरेका छन् ।
चार उपभाषिकामा विभाजन
बजेट अभावकै कारण लामो समयसम्म तयार हुन नसकेको शब्दकोषले पूर्णता पाउनुमा मुख्य श्रेय लेखक आचार्यलाई नै जान्छ । साविक जिल्ला विकास समिति जुम्लाको जिल्ला परिषद्ले २०६५ वैशाख ११ गते खस भाषाको संरक्षणका लागि शब्दकोष प्रकाशन गर्ने निर्णय गरेपछि चन्दननाथ नगरपालिका–२ स्थायी घर भएका आचार्यलाई शब्द संकलन र सम्पादनको जिम्मा दिइएको थियो ।
खस भाषामा दख्खल राख्ने आचार्यले निकै दुःख गरेर खस शब्द संकलन गरेका हुन् । शब्द संकलन र अर्थ लगाउने काम आचार्यले गरेपनि शब्द कम्प्युटर टाइपिङको काममा भने निकै कष्ट भएको थियो । उनका अनुसार कतिपय खस शब्दहरू कम्प्युटरको माइक्रोवर्डमा पनि नभेटिने समस्या थियो । आचार्यले सम्पादन गरेको ‘खसिया आखर’ साविक जिविस बन्द भएपछि अलपत्र परेको थियो । जिविसले पहिलो वर्ष दुई लाख रूपैयाँँ विनियोजन गरेको थियो ।
उक्त बजेटबाट खस शब्द संकलन गर्न आचार्य हुम्ला, मुगु, डोल्पा, कालीकोट, दैलेख लगायतका जिल्ला पुगेका थिए । नेपाली भाषाको उत्पत्ति भाषा मानिएको खस भाषा बोलिने क्षेत्रहरूमा कथ्य भाषाका रूपमा मात्रै रहेकाले यसलाई संरक्षण र लिपिबद्ध गर्न शब्दकोष नै निर्माण गरिएको हो । शब्दकोषलाई चार उपभाषिकामा विभाजन गरिएको छ । पहिलो ८० दराली भाषिकामा ८० दरा, पाँच सय दरा र सिञ्जा दराका शब्दहरू राखिएको छ । दोस्रो त्रिविकोटी भाषिकामा चौधबीस दरा र डोल्पामा बोलिने शब्दहरू, तेस्रो रासकोटी भाषिकामा कालीकोटमा बोलिने शब्द र चौथो मुहु भाषिकामा मुगु र हुम्लामा बोलिने शब्द समावेश गरिएको छ ।
खस भाषाले जीवन पायो
कथ्य रूपमा मात्र जीवित खस भाषालाई शब्दकोशमा सँगालेर जीवन दिने काम गरिएको हो । आफूमाथि केही भइहालेमा शब्दकोष नै प्रकाशन नहुने स्थिति आएपछि ४० हजारभन्दा बढी शब्द संकलन गर्ने लक्ष्य भने अधुरै रहेको आचार्य बताउँछन् । उनले सुनाए, ‘सुरुमा थुप्रैले सघाउने आश्वासन दिएका थिए । शब्द संकलन तथा लेखनका लागि पाँच सदस्यीय समिति नै गठन गरिएको थियो । तर पछि न समिति सक्रिय भयो, न त आर्थिक सहयोग नै जुट्यो ।’
सरोकारवाला निकायको सहयोग नहुँदा पनि यसलाई पूर्णता दिन आचार्यले आफ्नै थाप्लोमा आएको भारी सम्झिँदै लेखन कार्य जारी राखे ।तत्कालीन समितिका सदस्यहरू गणेश चौलागाईं, हरिशरण आचार्य, प्रकाशचन्द्र खत्री र हरिबाबु चौलागाईं केही समय खटिएका थिए । तर पछि उनीहरूले खटिन छोडेपछि आचार्य दैनिक आधा घण्टा हिँडेर सदरमुकाम खलंगा बजार पुग्थे । र कार्यालय रहेको तत्कालीन जिविस भवनमा बसेर बिना सेवासुविधा दिनभर एक्लै काममा व्यस्त रहन्थे । शब्द संकलन गर्न गाउँगाउँ जानुपर्ने त्यसैमा बजेट अभावको समस्या थियो। तर आचार्य एक्लैले शब्द खोज्दै वर्णानुक्रमदेखि अथ्र्याउने लगायतका काम आफैँ गरे ।
जुम्लाको सिंजा उपत्यकाबाट उत्पत्ति भएको लोपोन्मुख ‘खसिया आखर’ तथा नेपाली खस भाषा संरक्षण गर्न र १८४६ पूर्वको खस राज्यको पहिचान विलय हुन नदिई यहाँको सामाजिक, साँस्कृतिक, ऐतिहासिक तथा पुरातात्विक महत्व जीवन्त राख्न शब्दकोषले सघाउने विश्वास लिइएको छ । विदेशी भाषाको नक्कलले मातृभाषा हराउँदै गएको अवस्थामा शब्दकोषले यसलाई संरक्षण र लिपिबद्ध गर्न सहयोग पुग्ने सबैको अपेक्षा छ ।