सन् १९९३ मार्च २४ मा दक्षिण अफ्रिकाका राष्ट्रपति फ्रेडरिक विलियम डेुक्लार्कले धेरै वर्षदेखि चलिरहेको अफवाहको पुष्टि गरेका थिए।
उनले आफ्नो देश गोप्य परियोजनामा काम गरिरहेको र परमाणु शस्त्र निर्माण गरिसकेको सार्वजनिक रुपमा बताउँदा विश्व नै चकित परेको थियो।
संसदमा दिएको सम्बोधनमा दक्षिण अफ्रिकाले ६ वटा परमाणु बम बनाइसकेको उल्लेख उनले गरेका थिए।
साथै उनले ती बमहरू नष्ट भइसकेको र सैन्य आवश्यकताका लागि देशको आणविक कार्यक्रम पूर्णरुपमा रोकिने आश्वासन पनि आफ्नो भाषणमा दिएका थिए।
दक्षिण अफ्रिका सन् १९९१ जुलाईमा संयुक्त राष्ट्र संघको न्युक्लियर नन(प्रोलिफ़ेरेशन ट्रिटी को हिस्सा बनेको थियो।
डेुक्लार्कले संयुक्त राष्ट्रको आणविक एजेन्सी अन्तरराष्ट्रिय आणविक ऊर्जा संगठन ९आइएइए० लाई आफ्नो दाबीको अनुसन्धान गर्न परमाणु भट्टीमा खुला पहुँच पनि दिए।
उनले त्यस भाषणमा भनेका थिए, ुएजेन्सीले मेरो दाबी प्रमाणित गर्न दक्षिण अफ्रिकाका सबै आणविक भट्टीहरू भ्रमण गर्न सक्छ।ु
यस घोषणाको अर्थ डेुक्लार्कले दक्षिण अफ्रिकालाई आणविक हतियार विकास गर्ने देशहरूको सानो समूहमा समावेश गरेको बुझिन्छ।
साथै, दक्षिण अफ्रिका एनपिटीमा समावेश हुनुअघि परमाणु हतियारहरू पूर्ण रूपमा त्याग गर्ने एक मात्र देश बनेको थियो।
सन् १९९० को दशकमा युक्रेन पनि आफ्ना आणविक हतियार नष्ट गर्न सहमत भएको थियो।
तर यी हतियारहरू उसलाई पूर्वसोभियत संघबाट विरासतमा प्राप्त भएको थियो।
शान्तिपूर्ण उद्देश्यका लागि परमाणु कार्यक्रम
दक्षिण अफ्रिकाले कसरी परमाणु बम बनायो र किन त्यसलाई नष्ट गर्ने निर्णय गर्योरु
दक्षिण अफ्रिकाले सन् १९४८ मा कानून बनाएर परमाणु ऊर्जा बोर्ड स्थापना गरेको थियो। यसको उद्देश्य परमाणु ऊर्जाका सम्भावना खोज्नु थियो।
सन् १९६० को प्रारम्भमा दक्षिण अफ्रिकाले अनुसन्धान र विकास गतिविधिहरू भर्खर सुरु गरेको थियो।
पेलिन्डाबा आणविक प्लान्ट राजधानी प्रिटोरियाबाट लगभग ४० किलोमिटर पर स्थापित भयो।
आणविक कार्यक्रमको यो प्रारम्भिक चरणमा यसको उद्देश्य शान्तिपूर्ण थियो। दक्षिण अफ्रिकामा पनि युरेनियमको भण्डार छ।
यो महत्त्वपूर्ण पदार्थलाई समृद्ध बनाउने उपायहरू खोज्ने काम पनि सुरु भयो।
युरेनियम संवर्द्धन प्रविधिले आणविक हतियारको विकासमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।
सन् १९६० को दशकमा प्रारम्भिक सफलताबाट उत्साहित भएर सरकारले औद्योगिकस्तरमा सञ्चालन गर्न पाइलट प्लान्ट स्थापना गर्यो।
१९७० मा तत्कालीन प्रधानमन्त्री बीजे भोर्स्टरले यी योजनाहरूको बारेमा संसदलाई जानकारी दिए र देशको आणविक कार्यक्रम शान्तिपूर्ण उद्देश्यका लागि भएको बताएका थिए।
दक्षिण अफ्रिकासँग युरेनियमको प्रचुर भण्डार थियो र भविष्यमा समृद्ध युरेनियमबाट आर्थिक फाइदा लिन सकिन्छ भन्ने कुरा बुझिरहेको थियो।
यससँगै देशले नागरिक उद्देश्यका लागि आणविक विस्फोटक पदार्थको विकास गर्ने सम्भावना पनि खोज्न थालेको थियो ।
सन् १९७४ मा हतियार बनाउन सफलता हात पार्न सकिने रिपोर्ट आएपछि सरकारले यो गोप्य परियोजनालाई स्वीकृत गरेको थियो ।
सुरक्षाको हतियार
यद्यपि, यी पहलहरू चाँडै सैन्य उद्देश्यका लागि आणविक हतियारको विकासमा परिणत भए। तर किनरु डे क्लर्कले आफ्नो १९९३ को भाषणमा भनेझैं दक्षिण अफ्रिकाको सीमित वारहेडहरू सहित आणविक हतियारहरू विकास गर्ने निर्णय १९७४ मा सुरु भएको बताएका थिए।
यसको कारण दक्षिण अफ्रिकामा सोभियत सेनाको विस्तारबाट उत्पन्न खतरा थियो।
कम्युनिस्ट विचारधारा भएका देशहरूको संगठन वारसा प्याक्टले सिर्जना गरेको अनिश्चितता पनि दक्षिण अफ्रिकालाई आणविक हतियार विकास गर्ने कारण बन्यो।
अफ्रिकाको बदलिँदो सुरक्षा अवस्थाले पनि दक्षिण अफ्रिकाको निर्णयलाई प्रभाव पारेको थियो। पोर्चुगलले अफ्रिकामा आफ्नो उपनिवेश छोड्यो। मोजाम्बिक र अंगोला स्वतन्त्र भए।
यहाँ सुरु भएको गृहयुद्धले अन्तर्राष्ट्रिय रूप लियो। वामपन्थी र पुँजीवादी शक्तिबीच शीतयुद्धको छाया परिरहेको थियो।
क्षेत्रीय सुरक्षा स्थिति अस्थिर बन्यो।
अंगोलामा क्युबाली सेनाको संख्या बढ्दै गयो। दक्षिण अफ्रिकाले यसलाई सुरक्षात्मक हतियारको आवश्यकता महसुस गर्यो। अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा पनि देश एक्लो भयो।
राष्ट्रपतिले संसदलाई भने कि आक्रमणको अवस्थामा आफ्नो देश विदेशी सहायतामा निर्भर हुन सक्दैन।
दक्षिण अफ्रिका पनि रंगभेदी नीतिका कारण अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा अलग्गिएको थियो र हतियार किन्न प्रतिबन्ध लगाइएको थियो।
यी कारणले पनि दक्षिण अफ्रिकाको अवस्था नाजुक थियो। त्यही बेला दक्षिण अफ्रिका आणविक ऊर्जाको क्षेत्रमा एक्लो बन्दै गइरहेको थियो।
अमेरिकाले दक्षिण अफ्रिकासँग आणविक हतियार जानकारीको आदानप्रदानमा रोक लगाएको थियो।
सन् १९७८ मा अमेरिकाले एनपीटी ९अप्रसार सन्धि० का हिस्सा नभएका देशहरूलाई आणविक प्रविधि दिन नपाइने कानुन पारित गरेको थियो।
शीतयुद्धको समयमा विश्व दुई भागमा विभाजित थियो। दक्षिण अफ्रिकालाई त्यस युगका दुई महाशक्तिहरू संयुक्त राज्य अमेरिका र रुसबाट कुनै पनि समर्थन थिएन।
सन् १९७७ मा जब दक्षिण अफ्रिकाले भूमिगत आणविक परीक्षणको तयारी गरिरहेको थियो।
अमेरिका र सोभियत संघले मिलेर यसलाई रोकेका थिए । यी परिस्थितिहरूमा दक्षिण अफ्रिकी सरकारले आफ्नो सुरक्षाको लागि एक परमाणु बम बनाउने निर्णयमा पुग्यो।
लुकेको खतरा
अप्रिल १९७८ मा दक्षिण अफ्रिकी सरकारले तीन चरणको आणविक प्रतिरोध रणनीतिलाई अनुमोदन गरेको थियो।
यीमध्ये पहिलो भनेको देशको आणविक क्षमताको बारेमा अनिश्चितता राख्नु थियो।
दोस्रो चरण दक्षिण अफ्रिकामा खतरा देखिएपछि लागू गर्नुपर्ने थियो।
यस्तो अवस्थामा अमेरिका जस्तो महाशक्तिलाई दक्षिण अफ्रिकासँग आणविक हतियार भएको कुरा गोप्य रूपमा बताउने निर्णय भयो ।
यसले अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा खतरा अन्त्य गर्न मद्दत गर्न सक्छ।
यो रणनीति लागू गर्न दक्षिण अफ्रिकाले कम्तीमा ७वटा परमाणु बम बनाउनु परेको थियो।
पहिलो सन् १९८२ मा बनाइएको थियो। तर सातौं कहिल्यै बनाइएन।
वास्तविकतामा दक्षिण अफ्रिकाको यो रणनीति पहिलो चरणभन्दा अगाडि बढ्न सकेको थिएन।
अमेरिकाले जापानको हिरोसिमा र नागासाकीमा खसालेको र विमानबाट प्रक्षेपण गर्ने बमजत्तिकै यी बमको क्षमता भएको अनुमान आज पनि गरिन्छ ।
दक्षिण अफ्रिकाको एटोमिक एनर्जी कर्पोरेशनका पूर्व निर्देशक वाल्डो स्टम्पले १९९५ को रिपोर्टमा लेखेका थिए, ुदक्षिण अफ्रिकाले तिनीहरूलाई कहिल्यै परीक्षण गरेको थिएन, तर तिनीहरूले काम गर्दैनन् भन्ने विश्वास गर्ने कुनै कारण छैन।ु
हतियार नष्ट गर्ने निर्णय
किन दक्षिण अफ्रिकाले आफ्नो परमाणु बम नष्ट गर्ने निर्णय गर्योरु
राष्ट्रपति डे क्लर्कका अनुसार यसका कारण सन् १९८० को दशकको अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिक परिस्थितिमा लुकेका थिए।
संसदमा आफ्नो भाषणमा उनले अंगोलामा युद्धविराम, अंगोलाबाट ५० हजार क्युबाली सैनिक फिर्ता गर्ने र नामिबियाको स्वतन्त्रताको लागि तीन(पक्षीय सम्झौताको उल्लेख गरे।
यसबाहेक उनले बर्लिन पर्खाल ढल्नु, शीतयुद्धको अन्त्य र सोभियत ब्लकको विघटनको पनि उल्लेख गरेका छन्।
राष्ट्रपतिले यस्तो परिस्थितिमा आणविक प्रतिरोध आवश्यक मात्र नभएर दक्षिण अफ्रिकाको अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा बाधक बनेको बताए।
२०१७ मा पूर्व दक्षिण अफ्रिकी राष्ट्रपतिले द एट्लान्टिक म्यागजिनसँगको अन्तर्वार्तामा परमाणु बमको विरोध गर्नुको कारण बताए।
उनले भने, ुग्रामीण क्षेत्रमा लड्ने युद्धमा यस्तो बम प्रयोग गर्नुको कुनै कारण छैन भन्ने मैले महसुस गरें। हामीले केही घण्टामा सिङ्गो सहर ध्वस्त पार्न सक्छौं भन्ने सोच्दा पीडादायी थियो।ु
पाठ
संसदमा आफ्नो भाषणमा डेुक्लार्कले दक्षिण अफ्रिकाको निर्णयले अन्य देशहरूलाई आणविक हतियार त्याग्न तयार हुने बताए।
एट्लान्टिकसँगको अन्तर्वार्तामा उनले उत्तर कोरियाको पनि उल्लेख गरेका थिए।
उनले उत्तर कोरियालाई बम बनाउनबाट रोक्ने प्रयासमा अन्तर्राष्ट्रिय समुदायले प्रतिबन्धमा जोड दिएको र त्यसको सट्टा आफूले प्रोत्साहनमा जोड दिएको उनले बताए।
दक्षिण अफ्रिकाको परमाणु ऊर्जा निगमका पूर्व निर्देशक वाल्डो स्टम्पले आफ्नो सन् १९९५ को रिपोर्टमा दक्षिण अफ्रिकाको अनुभवबाट विश्वले सिक्नुपर्ने व्यावहारिक पाठहरू उद्धृत गरे।