दल रावल कर्णाली प्रदेशका सामाजिक विकास मन्त्री हुन् । कोभिड—१९ संक्रमण कर्णाली प्रदेशमा अन्य प्रदेशको तुलनामा पछि मात्रै देखिएको हो । तर, पछिल्लो समय कर्णालीमा कोभिड—१९ संक्रमितको संख्या उल्लेख्य वृद्धि भइरहेको छ । सामाजिक विकास मन्त्री रावलसँग कर्णालीमा कोभिड—१९ को अवस्था, परीक्षण, व्यवस्थापनमा देखिएका समस्या, स्वास्थ्य अवस्था, बजेटलगायतका यावत विषयमा केन्द्रित चन्द्रा कँडेलले गरेको कुराकानीः
कोरोना भाइरस नियन्त्रणमा कर्णाली प्रदेशमा कसरी काम भैरहेको छ ?
कोरोना भाइरस नयाँ रोग हो । अहिले संसार यसको ठूलो चुनौतीसँग जुधिरहेको छ । कर्णाली प्रदेश पनि स्वास्थ्य संरचनाका हिसाबले निकै कमजोर प्रदेश हो । स्वास्थ्य जनशक्ति पनि अत्यन्तै अभाव भएको ठाउँमा हामीले जे जति गर्न सक्यौं । त्यो उल्लेखनीय काम गरेउ भनेर त म भन्दिनँ तर निकै ठूलो प्रयत्न गरेकोजस्तो मलाई लाग्छ । हामीले कोरोना भाइरस नियन्त्रण तथा रोगथामका लागि ९ फागुनमा बैठक बसेर छलफल गर्यौं । फागुन २३ गतेको क्याबिनेटबाट सबै स्थानीय तहसँग समन्वय गर्ने, रकम पठाउने, क्वारेन्टाइन व्यवस्थापनको तयारीदेखि लिएर जिल्ला अस्पतालहरुमा आइसोलेसन व्यवस्थापन गर्ने तयारी गर्यौं ।
अन्य तयारीहरु कसरी अगाडि बढे ?
प्रदेश अस्पताल सुर्खेत, जुम्लाको स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठान र चौजहारी अस्पताललाई कोभिड—१९ स्पेशल हस्पिटलको रुपमा तोक्ने काम गर्यौं । यसका साथै जिल्ला अस्पतालहरुमा ५ देखि १० वटा आइसोलेसन बेडहरु तयार पार्न निकै ठूलो प्रयत्न गर्यौैं । यो देशमा सबैभन्दा अगाडि सीमा नाकाहरुमा हेल्थ डेस्क राखेर स्वास्थ्य परीक्षणको दायरा फराकिलो हामीले नै बनाएका हौं । त्यस्तै प्रदेशका ७ सय १८ वटै वडामा पुगेर स्याम्पल संकलन गरेर टेष्ट गर्यौं । चैतभन्दा अगाडि भारतलगायत तेस्रो मुलुकबाट आउनुभएका दाजुभाइको स्वास्थ्य परीक्षण पनि गर्यौं । जसले गर्दा कर्णाली निकै लामो समयसम्म ‘ग्रीनजोन’का रुपमा राख्न सफल भएका थियौं ।
तर, त्यो लामो समय किन टिकाउन सकिएन ?
भारतमा लकडाउन खुकुलो भयो, रेलसेवा संचालनमा आएपछि सोचेभन्दा पनि धेरै संख्यामा नागरिकहरु स्वदेश आउनुभयो धेरै समय सीमा नाकाहरुमा रोकिनुपर्ने बाध्यता पनि भयो । रेलमा र गाडीमा आउँदा हुलमुलको अवस्था थियो । त्यसैले उतैबाट संक्रमित भएर आएको हुँदा हामीले सावधानी अपनाउँदा—अपनाउँदैं पनि संक्रमितको संख्या बढ्दैं गयो । विशेषगरी सुर्खेत, दैलेख र सल्यानका नागरिकहरु निकै धेरै संख्यामा आउनुभयो । जेठपछि मात्र करिब ४४ हजार नागरिक कर्णालीमा आइसक्नुभएको छ । त्यहीअनुसार संक्रमितको संख्या पनि बढिरहेको छ । तर, हामीले परीक्षणको दायरा बढाउने, पिसिआर टेष्ट गर्ने, आरडिटी टेष्ट गर्ने र एउटा मापदण्ड बनाएर स्वास्थ्यकर्मी परिचालन गर्ने, अस्पतालहरुको स्तरोन्नती गर्न निकै खटेर लागिरहेका छौं ।
कोभिड—१९ नियन्त्रण कसरी प्रभावकारी बनाउन सकिन्छ ?
पैसा र स्वास्थ्य सेवाले मात्रभन्दा पनि प्रत्येक नागरिकको आत्मअनुशासनबाट नियन्त्रण प्रभावकारी बनाउन सकिन्छ । यो रोगको फैलावट रोक्न आत्मअनुशानबाट सबैभन्दा सहज उपाय हो । हामी सबै अनुशासित भएर स्वास्थ्य मापदण्डमा बस्न सक्यौं भने यो रोग हामी नियन्त्रण गर्न सक्छौं ।
क्वारेन्टाइन र आइसोलेसनहरुको अवस्था के छ ?
हामीले ५ असारसम्म १ हजार ३४ स्थानमा ४४ हजार ८ सय २९ वेड संख्याको क्यारेन्टाइन निर्माण गरेका छौं । क्वारेन्टाइनमा २१ हजार १ सय सात जना बसिरहनुभएको छ । त्यस्तै प्रदेशभर आइसोलेसन वेड १४ सय छन् । कर्णाली स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठानमा आइसोलेसन वेड १ सय २० थियो, अब त्यसलाई बढाएर २ सय पुर्याउने योजनामा छौं । प्रदेश अस्पताल सुर्खेतमा १ सय थियो, अबको दुई हप्ताभित्र बढाएर ३ सय पुर्याउने तयारीमा छौं । त्यस्तै प्रत्येक जिल्ला अस्पताललाई ५० देखि १०० आइसोलेसन वेड तयार पार्दैछौं । यतिमात्र नभएर प्रदेशभरका २४ वटा स्थानीय रणनीतिक अस्पतालहरुमा ५०/५० वेडका दरले आइसोलेसन वेड तयार गर्ने गरी निर्णय गरेर पठाइसकेका छौं । अब हामी करिब २५ सय आइसोलेसन बेड तयार पार्नुपर्छ भन्ने तरिकाले लागेका छौ र १४ सय बनिसकेको छ ।
कोभिड—१९ का क्रिटिकल बिरामीहरुका लागि आवश्यक पर्ने आईसीयु र भेन्टिलेटरको अवस्था के छ ?
अहिलेसम्म प्रदेश अस्पताल सुर्खेत र स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठान जुम्लामा गरेर आईसीयुको संख्या ४० र १७ वटा भेन्टिलेटर तयारी अवस्थामा छन । यसलाई पनि बढाउनको लागि टेन्डर भइसकेको छ । प्रत्येक जिल्ला अस्पतालमा ५ वटा आईसीयु र एउटा भेन्टिलेटर तयार पार्ने गरी काम अगाडि बढेको छ । साउनपछि थप ५ वटा आईसीयु र दुईटा भेन्टिलेटर तयार पार्ने लक्ष्य रहेको छ । भाग्यले अहिलेसम्म हामीले प्रयोग गर्नुपर्ने अवस्था आएको छैन । अहिलेसम्म ५ सय बढी संक्रमित निको भएर घर फर्किसक्नु भएको छ भने सात सय बढी आइसोलेसनमा हुनुहुन्छ । चिकित्सकका अनुसार उहाँको अवस्था पनि अत्यन्तै राम्रै छ, उहाँहरुलाई कुनै लक्षण देखिएको छैन ।
कर्णालीमा स्वास्थ्य जनशक्तिको अवस्था कस्तो छ ? कति जनशक्ति हुनुहुन्छ ?
अहिलेसम्म प्रदेशभर करिब ३३ सयको हाराहारीमा स्वास्थ्य जनशक्ति हुनुहुन्छ । जसमध्ये १ सय २७ जना चिकित्सक रहनुभएको छ । कतिपय ठाउँमा मेडिकल अफिसरसमेत खटाउन नसकेर पारामेडिक्स, स्टाफ नर्सहरु खटाइएको अवस्था छ । अझै नपुगेर भोलेन्टिएर संस्थाहरुले केही स्वास्थ्यकर्मीको व्यवस्था गरिदिनुभएको छ । कर्णाली प्रदेशमा अझै पनि स्वास्थ्यकर्मीको अभाव छ । पूर्तिका लागि संघीय सरकारलाई अनुरोध पनि गरेका छांै । यति भएन भने साउन सुरु भएसँगै स्थायी करारमा विज्ञापन गरेर भर्ना लिने तयारीमा छौं ।
क्वारेन्टाइनबाट घर पर्किसकेपछि मृत्यु हुने र मृत्यु पछिमात्र पिसिआर टेष्ट गर्दा संक्रमण पुष्टि हुने गरेको देखिन्छ ? यस्तो अवस्था किन देखिएको हो ?
दुर्भाग्य नै भन्नुपर्छ, ६ जनाको कोरोनाका कारण मृत्यु भयो । त्यो हाम्रो लागि दुर्भाग्य हो । मृत्यु पहिले कोरोना पुष्टि हुन पाएको भए ‘क्रिटिकल केयर’ गर्ने हस्पिटलमा ल्याएर उपचार गर्न सक्थ्यौं । आरडिटी गर्दा नेगेटिभ देखिने घर फर्किएपछि एक्कासी मृत्यु हुने अथवा त्यस्तो कुनै लक्षण नदेखिएरै मृत्य हुने र पछि पिसिआर परिक्षणमा पोजेटिभ देखिने देशभरकै अवस्था त्यस्तै छ । त्यसैले १४ दिन क्यारेन्टाइनमा राखेर आरडिटि टेष्ट गर्ने र नेगेटिभ देखिएपनि जटिल खालका बिरामी, दीर्घ रोगका बिरामी, वृद्धवृद्धाहरु र भर्गवती आमाहरुको पिसिआर जाँच गरेर मात्र छोड्ने गरेका छौं । आइसोलेसनमा बसेकामा कुनै लक्षण नदेदिएकाहरुको १४ दिनमा पिसिआर गर्ने र नेगेटिभ देखिएपनि पुनः १९ दिनमा टेष्ट गरेर मात्र घर पठाउने व्यवस्था मिलाएका छौं । प्रदेश अस्पताल सुर्खेतमा एउटा सानो र एउटा ठूलो मेसिन, जुम्लाको स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठानमा ठूलो मेसिन २४ घण्टा चलाएका छांै । दैलेखको नारायण नगरपालिकाकोे पहलमा थप एउटा पिसिआर मेसिन पालिकामा पुगिसकेको छ भने चौरजहारीले खरिदका लागि नोटिस गरेको छ । प्रदेश अस्पतालमा पनि मेसिन थप गर्न टेन्डर भइसकेको छ । पिसिआर परीक्षणलाई फराकिलो बनाउने लक्ष्य पूरा गर्न अबको एक हप्तापछि प्रदेशमा साना ठूला ६ वटा मेसिन चल्छन् । पिसिआर नै भरपर्दो भएकाले यसैलाई प्राथामिकता दिने प्रदेश सरकारको लक्ष्य छ ।
कर्णालीको समग्र स्वास्थ्य अवस्थालाई कसरी हेर्नुहुन्छ ?
कर्णाली सबै हिसाबले र खासगरी स्वाथ्य सेवाका हिसाबले निकै पछाडि थियो । धेरै पटक विभिन्न महामारीसँग पनि जुध्दै आएको हो । अहिले पनि विभिन्न महामारी झेल्नुपरेको अवस्था छ । तर, हिजोका दिनभन्दा आजको कर्णालीको स्वास्थ्य सुचांक हेर्ने हो भने मातृ तथा बाल मृत्युदर घटेको अवस्था छ । हैजा, झाडापखालाजस्ता रोगबाट मृत्यु हुनेको संख्या पनि निकै घटेको छ । एकजना सुत्केरी आमाले पाउनुपर्ने प्रजनन अधिकार गुमाउनुपर्ने अवस्था थियो । अहिले हामीले राज्यको खर्चमा दुर्गम ठाउँबाट पनि गर्भवती तथा सुत्केरी आमाहरुको ज्यान जोगाउने रणनीति बनाएका छौं । त्यसले गर्दा पनि मातृ तथा बाल मृत्युदर घटेको अवस्था हो । तर, अहिले विशेषगरी हामी कोभिड—१९ नियन्त्रणमा फोकस भएकाले अन्य बिरामीलाई समस्या आउन सक्ने कुरामा पनि प्रदेश सरकार सचेत छ । अन्य स्वास्थ्य सेवाका लागि पनि उचित प्रबन्ध गरेका छौं । योसँगै आउँदो आर्थिक वर्षभित्रै जिल्लाका अस्पतालहरुलाई साधनस्रोत सम्पन्न बनाउँदैछौं । जसले गर्दा कर्णालीका जनताले सहजै स्वास्थ्य सुविधा लिनसक्ने अपेक्षा राखेका छौं । सबै खालको स्वास्थ्य परीक्षणको दायरालाई बढाउँदै लगेका छौं । हिजोभन्दा आज कर्णालीमा स्वास्थ्य सुविधा राम्रोे छ तर यतिमात्र काफी छैन । फेरि पनि रणनीतिक रुपमा थप्न जरुरी छ । स्वास्थ्यका नीति तथा कानुनलाई पनि छिटो रुपमा अगाडि बढाएका छौं ।
स्वास्थ्य क्षेत्रलाई प्रदेश सरकारले बजेटमा गरेको सम्बोधन वैज्ञानिक छ ?
भर्खरै मात्र प्रस्तुत बजेटमा पनि रोग, भोक र रोजगारी तीन वटा कुरालाई प्राथामिकतामा पारेका छौं । अरु सबै खालका रोग र विशेषगरी कोभिड—१९ निर्मुलनको लागि करिब डेढ अर्ब जति बजेट छुट्याएका छौं । हाम्रो मन्त्रालयले पनि ७१ प्रतिशत बजेट स्वास्थ्यमा राखेको छ । अहिलेको अवस्था र भविष्यको प्रभावका हिसाबले पनि यो बजेट राखेका हौं । प्रदेश सरकरको पहिलो प्राथामिकतामा स्वास्थ्य नै परेको छ ।
भारतलगायत तेस्रो मुलुकबाट आउने सम्भावित नागरिकको तथ्यांक पहिले प्रदेश सरकारले गरेको अनुमानभन्दा निकै फरक देखियो । किन ?
हो, एकदमै हामीले गरेको अनुमानभन्दा ठ्याक्कै उल्टो भयो । वास्तविक के थियो भने दुई वटा सरकार भारत सरकार र नेपाल सरकारबीच जुन देशका नागरिक जहाँ छन्, त्यही देशले राहात तथा उद्धारको काम गर्ने र उनीहरुको केयर गर्ने भन्ने एउटा निर्णय भएको थियो । त्यो भयो भने सिजनअनुसार काम गर्न जाने मानिसहरु २४/२५ हजारको हाराहारीमा फर्किनुहुन्छ, जो लामो समय उतै बस्ने मानिसहरु फर्किनुहुन्न भन्ने हाम्रो सोच थियो । तर, भारतमा धेरै संक्रमण बढ्न थालेपछि अन्तिममा मान्छेले आफ्नो जन्मथलो, आफ्नो घर नै सम्झिइदो रहेछ । आफ्नै माटोमा जाउ भन्ने भावनात्मक सोच हुने रहेछ । त्यही भएर जब भारतमा लकडाउन खुकुलो भयो, रेलसेवा सुरु भयो, सबै नागरिक स्वदेश फर्कन थाले । त्यही भएर कर्णालीमा पनि हामीले आँकलन गरेको भन्दा ठूलो जनसंख्यामा दाजुभाइहरु आउनुभयो । हाम्रो अनुमानभन्दा झण्डै दोब्बर जनसंख्या स्वदेश फर्कियो । अझै ८६ हजारदेखि १ लाखसम्म आउन सक्ने अनुमान हाम्रो छ ।