सिमसार भन्नाले नदी, ताल, जलाशय एवं वन जंगल तथा आवादी क्षेत्रमा पानीले भिजेको वा पानी भएको स्थान भन्ने बुझिन्छ । सिमसार शब्दको “सिम” ले पानी नसुक्ने जमीन भन्ने बुझाउँछ । नेपालमा साधारणतया सिमसार भन्नाले धानखेतको धाप, पानी जमेकोठाउँ वा दह भन्ने बुझिन्छ । नेपाल सिमसार नीति २०६९ का अनुसार भूमिगत जलस्रोत वा वर्षात्का कारण पानीको परिणाम रहने वा प्राकृतिक वा मानव निर्मित, स्थायी वा अस्थायी जमेको वा वगेको, स्वच्छ वा नुनिलो पानी भएको धापिलो जमिन , दलदले जमिन, नदीबाट प्रभावित जमिन , ताल , पोखरी, जलभण्डार क्षेत्र, र कृषि जमिन, समेतलाई सिमसार भनिन्छ । तराईको समथर भूभागदेखि हिमालको उच्च पहाडी भू भागसम्म पाइने विविध पारिस्थितिक प्रणाली भित्र सिमसार क्षेत्रहरू विद्यमान रहेका छन् । नेपालका सबै सिमसारहरुको विस्तृत अध्ययन नभए पनि नेपालको ५ प्रतिशत क्षेत्रफल सिमसारले ढाकेको अनुमान छ ।
कर्णालीमा पानीले ओगटेको भू–भाग ०.१८५ प्रतिशत र हिम क्षेत्र २६.५ प्रतिशत रहेकोछ । कर्णाली प्रदेशलाई यहाका तालतलैया र नदि नालाहरुले पहिचान दिलाएका छन् । कर्णाली प्रदेशको नाम कर्णाली नदी रहेको छ । नेपालको सबैभन्दा लामो नदी कर्णाली ५०७ कि.मि. लम्बाइ छ । कर्णाली नदीको जलप्रवाहित क्षेत्र ४५,२५९ वर्ग कि.मि. रहेको छ । कर्णालीका शाखाहरूमा भेरी, मुगु कर्णाली, तिला, लोदी, दोजाम, सेती, बबई, राप्तीलगायतका नदीहरू पर्दछन् । कर्णाली नदी प्रणालीबाट यस प्रदेशका उपत्यका र बेँसीहरू सिञ्चित भएका छन् । यस प्रदेशमा अन्य महत्वपूर्ण र शाखा नदीनालामा लिमी खोला, हेप्का खोला, रिपगाड, सर्केगाड, गल्वागाड, खत्याड खोला, फुगाड, लोहरे, छामघाट, रामघाट, गडाज्युला खोला, पराजुली खोला, कट्टी खोला, नलसिंङ गाड, शारदा, चिङघाट, तामे, बोज्यान खोला, लाहुखोला, सिवान खोला आदि रहेका छन् ।
कर्णाली प्रदेश मुख्य सम्पदा यहाँका तालहरू हुन् । नेपालको सबैभन्दा सुन्दर र ठुलो रारा दह यस प्रदेशमा पर्दछ भने सबैभन्दा गहिरो र प्राकृतिक विचित्रताले भरिपूर्ण फोक्सुन्डो ताल पनि यही प्रदेशमा पर्दछ । यस बाहेक कर्णाली प्रदेशमा सल्यानको कुपिण्डे दह, हुम्लाका दुधे दहहरू, जुम्लाको शंख र गिड्डि दह, रुकुमको स्यार्पु दह, सुर्खेतको बराह ताल, जाजुरा दह र बुलबुले ताल पनि यही प्रदेशमा पर्दछन्। कर्णालीमा नेपालको सबैभन्दा ठुलोताल रारा र गहिरो ताल फोक्सुन्डो मात्र होइन, सयौँ तालहरूको क्षेत्र हो । कर्णाली प्रदेश प्रोफाईलका अनुसार यहाँ ९३६ तालहरू छन् । यि मध्ये ४२९ तालहरू ५ हजार मिटरभन्दा माथि रहेका छन् भने ३,००० मिटरदेखि ४,९९९ मिटरको उचाइमा ४३२ वटा तालहरू रहेका छन् तर १०० देखि २,९९९ मिटरसम्मको उचाइमा रहेका तालहरूको सङ्ख्या भने ६५ मात्र रहेको छ । तालहरूको जिल्लागत वितरण हेर्दा सबैभन्दा बढी ३८१ तालहरू हुम्ला जिल्लामा रहेका छन् भने कालिकोट जिल्लामा एउटा मात्र ताल छ । कर्णाली प्रदेशमा २६ प्रतिशत हिमक्षेत्र रहेको र कुल १,४५९ हिमनदीहरूले १,०२३ वर्ग कि.मि. क्षेत्रफल ओगटेका छन् । त्यस्तै हिमतालको सङ्ख्या ७४२ रहेको छ र यी हिम तालहरूले हिमक्षेत्रको कुल २९.१४ प्रतिशत भूभाग ओगट्दछन् ।
सिमसार क्षेत्रलाई कृषि उत्पादनको दृष्टिले उर्वर भूमि र जैविक विविधताको दृष्टिले अत्यन्तै धनी क्षेत्रका रुपमा लिइन्छ । सिमसारले धैरै किसिमका प्राणी र वनस्पतिलाई वासस्थान प्रदान गर्दछ । जीवजन्तु एवं वनस्पतिको विविधताका लागि सिमसारले महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ । भूमिगत जलस्रोत र पानीका अन्य स्रोतहरू कायम राख्न, पहिरो रोकथाम गर्न र पोषकतत्वको चुहावट रोक्न सिमसारको अह्म भूमिका रहन्छ । कृषि उत्पादन , पर्यटन, जलविद्युत र पर्यावरण सन्तुलनमा सबै किसिमका सिमसारहरुलाइ उपयोग गर्न सकिने भएपनि अहिले सम्म कर्णाली प्रदेशका सिमसारहरुबाट अति न्यून मात्रामा मात्र लाभ लिन सकिएको छ ।
कर्णाली प्रदेशको मुख्य पर्यटकीय श्रोत यहाँका तालहरु हुन् । दर्जनौ गीतहरुमा उल्लेख भएको सुर्खेतको बुलबुले तालले कर्णाली प्रदेशमा पाइला टेक्ने सबैलाई एकपटक पुग्नैपर्ने बनाउछ । डोल्पाको फोक्सुण्डो ताल अहिलेसम्म बाहिरि वातावरणबाट सुरक्षित सुन्दर हिमाली ताल भएकोले साहसिक पर्यटकहरुलाई आकर्षित गर्ने क्षमता राख्दछ । २०२० सालताका मुगुको रारा पुगेर राराको सौन्दर्यताबाट मोहित भएर राजा महेन्द्रले रारा की अप्सरा कविता लेखेपछि राराको सौदर्य चर्चा विस्वब्यापी भएको थियो । यातायातको असुविधाले गर्दा आधा दशक अघिसम्म धेरैलाई रारा दर्शन सपना जस्तै थियो र वर्षमा १५० जनाजति मात्र रारा पुग्थे । तर अहिले रारामा सबैको सहज पहुँच पुगेको छ र कर्णालीको पर्यटनको मुख्य हिस्सा राराले नै ओगटेको छ । कुपिन्ड़े र स्यार्पू तालमा पनि पर्यटकहरु पुग्न थालेका छन् । तर प्रचार र पहुँचको कमीले गर्दा अन्य ठाउका तालहरुबाट पर्यटकीय लाभ लिन सकिएको छैन । प्रदेशको सबैभन्दा ठुलो सिमसार क्षेत्र सुर्खेत उपत्यका हो.यहा १९ सय हेक्टर सिमसार क्षेत्र रहेको छ । पछिल्लो समयमा सुर्खेतका धापिला क्षेत्रहरु पुरेर घडेरी बनाउने कामले तिब्राता पाएको छ । सुर्खेतकै ठुला ताल मध्येको वराह ताल मानवीय अतिक्रमण परेर मासिने क्रममा छ । जलवायु परिवर्तनको असर यहाको हिमाली क्षेत्रमा समेत परिरहेको छ । यसले हिमाली क्षेत्रमा पानीको उपलब्धतालाई घटाउने र सिमसारहरुलाई सुख्खा बनाउने डर बढेको छ ।केहि तालहरुमा समुदायको चासो बढेकोले संरक्षण र प्रचार प्रसारका कार्यहरु हुदै जादा पर्यटकीय लाभ लिन सकिने भएको छ तर अधिकांश ताल तलैयाहरु समुदाय र सरकारकै वेवास्ताको कारणले अतिक्रमण परेर, भूक्षयको चपेटामा परेर नासिदै पुरिदै गैरहेका छन् । प्रदेशमा रहेका सम्पूर्ण तालतलैयाको नक्शांकन, तालिकिकरण र संरक्षणका कामहरु बेलैमा थालिएन भने आउदो दश वर्ष भित्र अधिकांश तालतलैयाहरु चौर र खेतबारीमा परिणत नहोलान भन्न सकिदैन ।
कर्णाली प्रदेशका नदीहरुमा अपार सम्भावना भएपनि त्यसको उपयोग गर्न सकिएको छैन । अपर कर्णाली अहिलेसम्म अलपत्र अवस्थामा छ । भेरी नदीलाई डाइभर्सन गरेर बबई नदीमा खसालेर यहााको पानी लुम्बिनी प्रदेशमा लगिदैछ,जसले यहाको नदि प्रणालीमा गम्भीर असर पर्ने देखिएको छ । प्रदेशका नदीहरुमा ¥याफ्टिंग लगायतका साहसिक पर्यटन गर्न सकिने भएपनि अहिलेसम्म त्यसबाट फाइदा लिन सकिएको छैन । अहिलेसम्म साना खोलाहरुबाट प्राप्त सिचाँईमा नै सन्तुष्टि लिनुपर्ने बाध्यता छ । प्रदेशको ३१.५ प्रतिशत जमिनमा सिँचाई पुगेकोछ ।यहाँका धेरै सिचाई प्रणाली साना र खहरे खोलामा आधारित छन् । पछिल्लो समयमा पहाडी क्षेत्रमा बढिरहेको भूक्षयको कारणले यिनै खोलाहरु पुरिदै गएका छन् र खोला पुरेर घडेरी बनाउने क्रम बढेकोले खोला र धापिला जमिनहरु साघुरिदै गएका छन् । प्रदेशका सबैजसो सडकहरु नदि किनारबाट बनाईएका छन् । यसले गर्दा जलाधार क्षेत्रहरु मासिदै गएका छन् ।
जल, कृषि र पर्यटन कर्णाली प्रदेशका समृद्धिका आधार हुन र यि तीनै आधारलाई जीवन्त राख्ने काम सिमसारहरुले गरिरहेका छन् । सिमसारले पानी उपलब्ध गराएका मात्र छैनन्, असंख्य पर्यावरणीय र आर्थिक सम्भावना पनि बोकेका छन् । तर अहिलेसम्म समुदाय र सरकारको ध्यान् पुग्न नसक्दा कर्णालीप्रदेशका धेरै सिमसारहरु लाभविमूख भएका मात्र छैनन् , घाँसे मैदान, बलौटे भूमि वा खेतमा परिणत भैसकेको देखिन्छ । यो क्रम आउदा दिनहरुमा अझ बढ्ने निश्चित । कानूनी अपर्याप्तता, स्थानीय सरकार र राजनैतिक दलहरुको गैरजिम्मेवारीपन , सरकारी निकायहरुको असहयोग र चेतनाको कमिले गर्दा सिमसार क्षेत्रहरु ओझेलमा परेका छन अनि मासिदै गएका छन् । सिमसार मासिदै जादा धेरै सभ्यता र सम्भावनाहरु पनि मासिने निश्चित छ । त्यसैले प्रदेशमा उपलब्ध सबै जलक्षेत्र र सिमसारको उचित संरक्षण र उपयोग गर्ने कुरामा स्थानीय र प्रदेश सरकार तत्कालै अघि सर्नु आवस्यक छ ।
yrkandel@gmail.com