सुर्खेत – सुख्खा खडेरीले खानेपानीको मुहान सुकेपछि चरम अभाव झेलिरहेका पश्चिम सुर्खेतको चौकुने गाउँपालिका–५ रेक्चाबासी पानी समेत पेटभरी खान पाउँदैनन् ।
वर्षौदेखि तिर्खाएका रेक्चावासी विहिबार पानी माग्दै आन्दोलनमा उत्रिए । पेटभरी पानी खान पाउँ भन्दै सिंगो रेक्चावासी गुटुबजार आएर पालिकाको कार्यालय घेराउ गर्न बाध्य थिए । किनकी यो गाउँमा खडेरीको समय बाहेक अन्य समेयमा प्रतिदिन बढीमा दुई गाग्री मात्रै पानी वितरण हुन्थ्यो । त्यही पानीले खाना पकाउने, पिउने, हातमुख धुने, शौचालयका लागि समेत प्रयोग गर्नुपर्ने बाध्यता थियो । तर अहिले त्यही पानीको स्रोत पनि सुकेपछि गाउँ काकाकुल भएको छ ।
पिठ्युँमा गाग्रीसहितको डोको र हातमा पर्चा, पम्प्लेट बोकेर नारा लगाइरहेका उनीहरु सबैको एउटै स्वर थियो, ‘२१ औँ शताब्दीमा एक गाग्री पानीका लागि कति वर्ष कुर्ने सरकार ?
महिला, बालबालिकादेखि बुढापाकाहरू समेत डोको र गाग्री बोकेर आन्दोलनमा उत्रिएका थिए । रेक्चा पालिकाको मुकाम गुटुदेखि उत्तरतर्फ करिब चार किलोमिटरको दुरीमा पर्छ । अग्लो पहाडको थुम्कोमाथि समथर मैदानमा रहेको यो गाउँ वर्षौँदेखि पानीको चरम अभावमा गुज्रिरहेको छ । रेक्चावासीले खानेपानी सङ्घर्ष समिति गठन गरी आन्दोलनमा उत्रिएका हुन् ।
स्थानीय तपेन्द्र क्षेत्रीले सङ्घर्ष समितिको नेतृत्व गर्नुभएको छ । उहाँ आफै वडा सदस्य समेत हुनुहुन्छ । पनि हुन् । गाउँमा खानेपानी नहुँदा मर्नुपर्ने स्थिति आएको उहाँ बताउनुहुन्छ । ‘गाउँ वरपर पानीको स्रोत छैन, खडेरीले भएका कुवा समेत सुकिसके’ उहाँले भन्नुभयो, ‘खाना पकाउने पानी त छैन, गाइवस्तुलाई खाने र सरसफाई गर्ने धेरै टाढाको कुरा हो ।’
पाँच वर्ष अघिसम्म एक सय १५ घरधुरी रहेको रेक्चामा खानेपानीकै अभावका कारण अहिले ८० घरधुरी छन् । गाउँमा रहेका १० वटा कुवामध्ये हाल ८ वटा पुरै भत्किसकेका छन् । भने बाँकी रहेका दुई वटा कुवामा खडेरीका कारण पानी सुकेको हो ।
यो गाउँका लागि खानेपानीको योजना बुनिएको छ । तर अहिलेसम्म अधुरो छ । खानेपानीका लागि प्रत्येक घरधुरीबाट पैसा उठाइएपनि उपभोक्ता समितिले समेत नदिएको स्थानीयवासी बताउँछन् ।
बाराम्बार आवाज उठेपनि पानीको चरम अभाव भएको रेक्चा गाउँलाई तीनै तहका सरकारले कहिल्यै प्राथमिकता दिएका छैनन् । प्रदेश सरकारले १ करोड २६ लाखको लागतमा लिफ्ट खानेपानी आयोजना सुरु गरेपनि हाल यो आयोजना अलपत्र छ ।
यता चौकुने गाउँपालिका अध्यक्ष खड्कबहादुर विश्वकर्मा पानीको स्रोत नहुदाँ समस्या भएको बताउनुहुन्छ । खानेपानी संंकट टार्न आवश्यक पहल गरिने उहाँको भनाइ छ ।
खडेरीले रित्तिँदै वस्ती
पछिल्लो समय जलवायू परिवर्तनको असरका कारण खडेरीले पानीका मुहान सुकेपछि रेक्चावासीसँगै चौकुने–१ का तोलीसैन र सोता वस्ती पनि रित्तिन थालेका छन् ।
पहिले पाखोबारीमा अन्नबाली राम्रै फल्थ्यो । सिजनअनुसार तरकारी खेती हुन्थ्यो । तर पछिल्लो एक दशकयता गाउँमा उत्पादन घट्दै गइरहेको छ । सुक्खा र खडेरीका कारण उब्जनी हुन छाडेपछि सुर्खेतको चौकुने र पञ्चपुरीका बस्तीहरू रित्तिँदै गएका हुन् ।
उब्जनी हुन छाडेपछि स्थानीयको बसाइँ सर्ने क्रम बढेको छ । बढ्दो खानेपानीको संकट र सिँचाइको अभावले गर्दा उब्जनी हुन छाडेपछि स्थानीयले बस्ती नै छाड्न थालेका हुन् । छाक टार्न हम्मेहम्मे हुन थालेपछि धेरै परिवार गाउँ नै छाडेर अन्यत्रै गएको तोलीसैनकी देवीकला रानामगर बताउनुहुन्छ ।
‘खानेपानी नै पाउन मुस्किल भइरहेका बेला खेतीमा सिँचाइ कसरी गर्नु ? सिँचाइको अभावमा अन्नबाली तथा तरकारीको उत्पादन हुन छोड्यो’ उहाँले भन्नुभयो, ‘उब्जनी नहुँदा स्थानीयहरू पछिल्लो समय बस्ती नै छाडेर चौकुनेकै लगाम, पोखरे र छिमेकी जिल्ला कैलालीको लम्कीतर्फ बसाइ सरेर जान थालेका छन् ।’
तोलीसैन गाउँमा रहेको २ लाख १५ हजार ५४२ वर्गमिटर जमिनमध्ये हाल अधिकांश जग्गा बाँझो छ । हाल यहाँ करिब ५५ हजार १ सय ७३ वर्गमिटर जमिनमा मात्रै खेती हुँदै आएको स्थानीय बताउँछन् । यस्तै तोलीसैनदेखि पश्चिम क्षेत्रमा पर्ने सोता गाउँमा केही वर्ष अघिसम्म ३५ परिवारको बसोबास थियो ।
तर गाउँमा उब्जनी हुन छाडेपछि अहिले यहाँ केवल ३ परिवार मात्र बसोबास गरिरहेका छन् । बाँकी परिवार आफ्नो घरजग्गा छाडेर अन्यत्रै गएका छन् । यो गाउँमा रहेको २ लाख ८८ हजार २ सय ८६ वर्गमिटर खेतीयोग्य जमिनमध्ये हाल करिब ४० हजार वर्गमिटर क्षेत्रफल जमिनमा मात्र खेती गर्ने गरिएको छ ।
गाउँमा उब्जनी हुन छाडेपछि अधिकांश परिवारले बस्ती नै छाडेर गएका हुन् । चौकुनेमा मात्र होइन, जिल्लाको पञ्चपुरी नगरपालिकाकामा पनि यस्तै समस्या छ । पञ्चपुरी नगरपालिका १ मा रहेका हाँसेगाउँ, फार्सेकाँडा र भक्तडीका बस्तीहरू पनि पछिल्लो समय पातलिँदै गएका छन् ।
पूर्ववडाध्यक्ष धनबहादुर थापाका अनुसार खानेपानीको अभाव र खडेरीले उत्पादन घट्दै गएपछि यो वडाबाट हालसम्म करिब डेढ सय घरधुरी बसाइँ सरेर गइसकेका छन् । खानेपानी र सिँचाइको सुविधा उपलब्ध नभए बस्तीहरू विस्तारै रित्तिँदै जान थालेको उहाँ बताउनुहुन्छ ।
सिँचाइ सुविधाको व्यवस्थापन नभए ग्रामीण क्षेत्रमा खाद्यान्नको संकट बढ्ने र यसले बसाइसराइको दरलाई थप बढाउने विज्ञहरू बताउँछन् । यसलाई रोक्न ग्रामीण क्षेत्रमा खानेपानीको सुविधा उपलब्ध गराउनुपर्ने र खडेरीमा पनि फल्न सक्ने अन्नबालीको खेतीतर्फ स्थानीयलाई आकर्षित गर्नुपर्ने उनीहरूको सुझाव छ ।