सुर्खेत – जसरी हरेक मानिस शारीरिक रूपमा स्वस्थ रहनुपर्छ । त्यसैगरी मानसिक रूपमा पनि स्वस्थ रहनु जरुरी छ । तर पछिल्लो समय अधिकांश व्यक्ति शारीरिक भन्दा मानसिक स्वास्थ्य समस्याले ग्रसित बन्दै गएका छन् । यसको असरले देशभर विकराल रुपलिन थालेको हो ।
राष्ट्रिय मानसिक स्वास्थ्य रणनीति तथा कार्ययोजना, २०७७ ले मानसिक स्वास्थ्यका प्राथमिकता प्राप्त कार्यक्रमहरू सञ्चालनमा आवश्यक स्रोत पहिचान तथा व्यवस्थापनमा संघीय तथा स्थानीय सरकारसँग समन्वय तथा सहकार्य गर्ने जिम्मा प्रदेश सरकारलाई दिएको छ ।
तर प्रदेश सरकार नै यसमा आफै उदाशिन देखिन्छन् । यस बिषया कर्णाली सरकारको पनि ध्यान पुगेको छैन । विकासको नाममा सडक मात्रै प्राथमिकता देख्ने कर्णाली सरकारले मानसिक स्वास्थ्य समस्याका कारण अवस्था भयाभह हुदैछ भन्ने बुझेको छैन ।
मानसिक स्वास्थ्य समस्या जो कोही बालबालिकादेखि वृद्धवद्धासम्मकालाई हुनसक्ने प्रदेश अस्पताल सुर्खेतमा कार्यरत मनोविद् पूर्ण रावत बताउनुहुन्छ । उनका अनुसार वंशाणुगत र शरीरमा न्युरो केमिकल्सहरूमा घटबढ भयो भने मानसिक रोग हुनसक्छ ।
‘तनावसँग सामना गर्न नसक्ने क्षमताले गर्दा पनि मानसिक समस्या हुन्छ । अर्को सामाजिक कारणले गर्दा पनि हुन्छ’ उहाँले भन्नुभयो, ‘जस्तैः विभिन्न खालका सम्बन्धमा समस्या आउनु, पारिवारिक र आर्थिक कारणले पनि मानसिक समस्या देखिन्छ । यस्तै विद्यार्थीहरूमा पढाइको समस्याले पनि यस्तो समस्या देखिन सक्छ ।’
उनका अनुसार मानसिक रोगमा एन्जाइटी र डिप्रेसन लगायतका समस्या सामान्य समस्या हुन् भने अटिजम लगाएत बौद्धिक अपांगता जटिल प्रकारको मानसिक रोग हुन् ।
मानसिक स्वास्थ्य समस्या देखिएमा डर लाग्ने, निन्द्रा नलाग्ने, भोग नलाग्ने, निराशापन, खुसी नहुनु, अनौठा विचार आउने, खानमा रुची नहुने, हातखुट्टा झमझम हुने, टाउको, छाती र पेट दुख्ने, लामो लामो स्वास लिने, एउटै कुरा दोहोर्याइरहने, व्यवहारमा परिवर्तन हुने, कमजोर महशुस गर्ने र आत्महत्या गर्ने विचार आउने जस्ता लक्षण देखिन्छन् ।
त्यस्तो अवस्थामा औषधि लिएर वा मनोपरामर्श सेवाबाट यो रोग निको गर्न सकिने मनोविद् पूर्ण रावत बताउँछन् । भुकम्प, बाढिपहिरो जस्ता विभिन्न प्राकृतिक प्रकोप, बालविवाह, बढ्दो सहरीकरण, बेरोजगारी र गरिबीका कारण मानसिक समस्याका विरामी बढेका हुन् ।
समस्याले विकराल रुपलिदै
कर्णाली प्रदेशमा मानसिक स्वास्थ्य समस्याले विकराल रुप लिदैछ । जसका कारण कर्णालीमा आत्महत्याको अवस्था निकै भयावह छ । यहाँ मासिक रुपमा करिव २५ जनाले आत्महत्या मार्फत ज्यान गुमाउँछन् । वार्षिक रुपमा सरदरमा तीन सय जना कर्णालीका नागरिकले आत्महत्या मार्फत ज्यान गुमाईरहेको प्रहरीको तथ्यांक छ ।
कर्णाली प्रदेश प्रहरीको तथ्यांक अनुसार २०७७÷०७८ मा कर्णालीमा आत्महत्याका कारण तीन सय ३९ जनाको मृत्यु भएको थियो । २०७८÷०७९ मा दुई सय ८९ जना र २०७९÷०८० मा दुई सय ७४ जनाले आत्महत्याका कारण ज्यान गुमाएका छन् ।
तीन आर्थिक वर्षमा एक सय ६ जना बालबालिकाले मात्रै आत्महत्यामा ज्यान गुमाएका छन् । यस तथ्यांकले पनि कर्णालीका ७९ वटै स्थानीय तहमा मनोपरामर्श सेवाको अभाव बढ्दो अवस्थामा रहेको देखिन्छ । सबै स्थानीय तहमा वसोवास गरिरहेका नागरिकहरु हाल मनोपरामर्श सेवाको पहुँचमा छैनन् ।
मनोविद् पूर्ण रावत भन्नुहुन्छ, ‘मुटु दुखे उपचार हुन्छ, मन दुखे ?’ हाल उहासँग मनोपरार्श सेवाका लागि दैनिक १० देखि १२ जनासम्म विरामीहरु आइपुग्ने गरेका छन् ।
यता प्रदेश अस्पताल मार्फत ५० देखि ६० जनासम्म विरामीहरुले मनोरोग उपचारका लागि नियमित औषधि सेवन गरिरहेको मनोरोग विशेषज्ञ डाक्टर सुशिल समदर्शीले बताउनुभयो । ‘मनोपरामर्श सेवा उपलब्ध छ । परामर्श सेवाले सम्भव नभएपछि औषधि सेवन पनि गराउनुपर्छ’ डाक्टर समदर्शीले भन्नुभयो, ‘तर हाम्रो एकल प्रयासले सम्भव छैन, हामी कहाँ दैनिक आउँने विरामीमा चार देखि पाँच जना आत्महत्यामा संलग्नहरु छन् ।’
रणनीति तयार गर्दैछौं ः शाही
राष्ट्रिय मानसिक स्वास्थ्य रणनीति तथा कार्ययोजना, २०७७ अनुसार मानसिक स्वास्थ्य तथा मनोसामाजिक रणनीति तयार गर्नलागेको सामाजिक विकास मन्त्रालय कर्णाली प्रदेशका स्वास्थ्य शाखा प्रमुख विर्षबहादुर शाहीले बताउनुभयो ।
राष्ट्रिय लक्ष्य र संविधानमा व्यवस्था भए अनुसार प्रदेश सरकारले मानसिक स्वास्थ्य तथा मनोसामाजिक रणनीति निर्माण गर्न लागेको भन्दै छिट्टै कार्यान्वयनमा आउने उहाँ बताउनुहुन्छ ।
उनका अनुसार उक्त रणनीतिमा गुणस्तरीय मानसिक स्वास्थ्य तथा मनोसामाजिक सेवा, सम्मानजनक सेवाग्राहीमैत्री मानसिक स्वास्थ्य तथा मनोसामाजिक सेवा, दीगो मानसिक स्वास्थ्य तथा मनोसामाजिक सेवा, निरन्तरताका लागि आन्तरिक तथा बाह्य श्रोतको पहिचान र परिचालन, विकास साझेदार बीच प्रभावकारी समन्वय र सहकार्य तथा सुरक्षित एवं गुणस्तरीय तथ्याङ्क संकलन अभिलेखिकरण लगायतका विषय समेटिने छन् ।
यस्तो छ, कानुनी व्यवस्था
नेपालको संविधान २०७२ को भाग ३ को धारा १६ मा प्रत्येक नागरिकले सम्मानपूर्वक बाँच्न पाउने हक हुनेछ भनि व्यवस्था गरेको छ । धारा ३५ मा नागरिकको स्वास्थ्य सम्बन्धी हक सुनिश्चित र आधारभूत स्वास्थ्य सेवा निःशुल्क प्राप्त गर्ने, स्वास्थ्य सेवामा समान पहुँच हुनेछ भनेको छ ।
यस्तै, जनस्वास्थ्य सेवा ऐन २०७५ को दफा ३ को उपदफा ४ (ङ) मा मानसिक स्वास्थ्य सेवालाई आधारभूत स्वास्थ्य सेवाको सूचीमा समावेश गरिएको छ । अपाङ्गता भएका व्यक्तिको अधिकार सम्बनधी ऐन २०७४ को परिच्छेद ७ मा मनोसामाजिक अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूको लागि स्वास्थ्य, पुनर्स्थापना सामाजिक सुरक्षा तथा मनोरञ्जनको व्यवस्था गरिएको छ ।
राष्ट्रिय मानसिक स्वास्थ्य रणनीति तथा कार्ययोजना २०७७ को लक्ष्य अनुसार नागरिकको मौलिक हकको रुपमा संविधान प्रदत स्वास्थ्य सेवा अन्तर्गत मानसिक स्वास्थ्य सेवामा सबैको सहज, सुलभ र समान पहुँच सुनिश्चित गरिएको छ ।
यति मात्रै होइन सरकारले दीगो विकास लक्ष्य (२०१६–२०३०) को लक्ष्य ३ मा सुस्वास्थ्य तथा समृद्ध जीवनीमा समेत समेटको छ । तर नागरिकले यो अधिकारको उपभोग भने गर्न पाएका छैनन् । यसमा तीनै तहका सरकार चुकेको देखिन्छ । त्यसैले अब तीनवटै तहका सरकारले समयमै मानसिक स्वास्थ्य समस्या न्यूनिकरणमा पनि ध्यान दिन जरुरी छ ।