हुम्लाको ताजाकोट–३ मासपुरस्थित वामदेव आधारभूत विद्यालयकी शिक्षिका इन्द्रा भइँ इन्टरनेट चलाउन झन्डै एक दिन हिँडेर गाउँपालिकाको केन्द्र छप्रेला पुग्छिन् । ‘लोक सेवाको अधिकृत र मावि शिक्षक सेवा आयोगको तयारी गरिरहेकी छु, सबै कुरा इन्टरनेटमा खोज्नुपर्छ,’ उनले भनिन्, ‘गाउँमा फोनको नेटवर्क गइरहन्छ, त्यसैले सातामा एकपल्ट छप्रेला पुग्नै परेको छ ।’

विद्यालयका दस्ताबेज शिक्षा विकास तथा समन्वय इकाईमा पठाउन पनि छप्रेला पुग्नैपर्ने बाध्यता छ । ‘अहिले विद्यालयका सबैजसो डाटा इमेलबाट पठाउनुपर्छ,’ उनले भनिन्, ‘गाउँमा मोबाइल पनि राम्ररी चल्दैन, बिजुली नहुँदा फोनकै पनि भर छैन ।’ मासपुरको टेलिफोन टावर बाजुराको नेटामा छ । टावर सौर्य ऊर्जाबाट चल्छ । घाम कम लाग्दा ब्याट्री पूरा चार्ज हुनै पाउँदैन । दैनिकजसो १०/१२ घण्टा टेलिफोनको नेटवर्क बन्द हुने गरेको छ ।

त्यसो त हुम्ला सदरमुकाम सिमकोटमै पनि इन्टरनेट चलाउनेलाई ठूलो सास्ती छ । सिमकोटमा हिल्दुम खोला लघुजलविद्युत् आयोजनाको बिजुली छ । बिजुली उत्पादनलाई पानी पर्याप्त नहुनु र बेलाबेला पेनस्टक पाइप फुट्ने समस्याले दैनिक १२ देखि १५ घण्टा लोडसेडिङ हुन्छ । बिजुली आउने–जाने भर छैन । ‘बत्ती नै नभएपछि कसरी नेट चलाउनु रु,’ स्थानीय व्यवसायी विजय लामाले भने, ‘मोबाइल डाटा त हाम्रा लागि आकाशको फलजस्तै हो । चलिहाले पनि मुस्किलले चल्छ । कहिले २र३ दिनसम्म पनि फोनको नेटवर्कै आउँदैन ।’ सदरमुकामका बासिन्दा नै सञ्चार सम्पर्क विच्छेद हुनुपरेको अवस्थामा आसपासका ग्रामीण भेगको दुःख अझ बढेको उनको गुनासो छ ।

सरकारी कार्यालयले प्रतिवेदन र तथ्यांक सफ्टवेयरमार्फत अपडेट गर्नुपर्छ । इन्टरनेट भरपर्दो नहुँदा सामान्य विवरण इमेल वा अपलोड गर्न पनि निकै समय लाग्ने गरेको हिल्सा–सिमकोट सडक आयोजनाका नायब सुब्बा रतन नेपालीले बताए । ‘नेट स्लो भएर सर्भर खुल्दै खुल्दैन । खुले पनि काम हुँदैन, कतिपय डकुमेन्ट त नेपालगन्ज र काठमाडौंमा रहेका साथीहरूलाई फोनमार्फत टिपाएर अपडेट गराउँछौं,’ उनले भने, ‘कति बेला बत्ती र नेट आउला भनेर पर्खनुपर्छ ।’ त्यसो त हुम्लामा नेपाल टेलिकमको एडीएसएल र वर्ल्डलिंकको इन्टरनेट सेवा छ । वर्ल्डलिंकको इन्टरनेट महँगो छ, सस्तो एडीएसएलको भर नभएको लामा बताउँछन् । उनका अनुसार टेलिकमको एडीएसएल मासिक १ हजार रुपैयाँमा चलाउन पाइन्छ भने वर्ल्डलिंकको मासिक १० हजार रुपैयाँसम्म शुल्क तिर्नुपर्छ । दुवैको सेवा ढुक्कले चलाउन पाउने अवस्था नभएको उनको गुनासो छ ।

टेलिकमको हुम्ला कार्यालयले भने विद्युत् आपूर्ति अनियमित भएकाले सञ्चार सेवा सहज हुन नसकेको जनाएको छ । ‘सबैथोक विद्युत्मा निर्भर छ, बिजुली नभएपछि फोन र इन्टरनेटका सिस्टमले काम गर्दैन । दिनदिनै यो समस्या छ,’ कार्यालयका निमित्त प्रमुख रिङ्जिनआम्मु लामाले भने । उनका अनुसार सिमकोटस्थित टेलिकम कार्यालयमा ३ हजार वाटका २ वटा सोलार सिस्टम छ । घाम अस्ताएपछि सोलारले काम गर्दैन । ‘इन्धन महँगो छ, दिनभरि जेनेरेटर चलाएर फोनको टावर चलाउन पनि सकिँदैन,’ उनले भने, ‘बिजुली नहुँदा सम्पर्कविहीन भएर बस्नुको विकल्पै भएन ।’ उनका अनुसार हुम्लामा पेट्रोल प्रतिलिटर ३७० र डिजेल २५० रुपैयाँ छ । सडक यातायात सुविधा नहुँदा बोकेर ल्याइने भएकाले इन्धन महँगो भएको हो । सिमकोटमा हाल २ सय ४० एडीएसएल जोडिएको उनले बताए ।

फोन र इन्टरनेट सुविधा नहुँदा प्रशासनिक कामकाज प्रभावित भएको खार्पुनाथ गाउँपालिका अध्यक्ष कर्णबहादुर रावल बताउँछन् । ‘सडक त पुगेको छैन, छैन,’ उनले भने, ‘त्यसमा पनि बिजुली र टेलिफोनले दैनिकजसो सास्ती दिइरहेको छ ।’ राष्ट्रिय जनगणना–२०७८ अनुसार कर्णालीका हुम्ला, मुगु र डोल्पामा सबैभन्दा कम ४।७८ प्रतिशत जनसंख्या मात्र इन्टरनेटको पहुँचमा छन् । हुम्लामा ११ हजार २ सय २८ घरधुरी छन् । जहाँका १ सय ९६ घरमा मात्र ल्यान्डलाइन फोन जोडिएको छ । ५५ हजार ३ सय ९४ जनसंख्या रहेको हुम्लामा ३ सय ९७ जनाले मात्र इन्टरनेट चलाउँछन् । स्मार्ट मोबाइल ४ हजार ४ सय ६७ जनासँग छ भने साधारण मोबाइल सेट प्रयोग गर्नेको संख्या ९ हजार २ सय ७५ छ ।

मुगुको छायानाथरारा नगरपालिकाको सोभागाउँस्थित नेपाल राष्ट्रिय माविका प्रधानाध्यापक मैनादल बुढा इन्टरनेट चलाउन ३ घण्टा हिँडेर सदरमुकाम गमगढी पुग्न बाध्य छन् । विद्यालयका आवश्यक कागजपत्र प्रदेश तथा संघीय मन्त्रालय पठाउन गमगढी आएर संघसंस्था र व्यक्तिको सहयोग मागेर इन्टरनेट चलाउनुपर्ने बाध्यता भएको उनले बताए । ‘अहिले त अधिकांश सरकारी तथ्यांक आदानप्रदान सबै इन्टरनेटबाटै हुन्छ,’ उनले भने, ‘कहिलेकाहीँ त सानो डकुमेन्ट पठाउनुपर्‍यो भने पनि ३ घण्टा नहिँडी सुखै छैन ।’ वडा कार्यालयमा जडान गरिएको वर्ल्डलिंकको इन्टरनेट नाम मात्रको हुँदा आफूहरूले दुःख पाएको उनको गुनासो छ । ‘हाम्रो गाउँमा त सदरमुकाममै भएको सामान्य घटनाको पनि जानकारी छिटो हुँदैन,’ उनले भने, ‘एफएम रेडियो टिप्दैन, इन्टरनेट झन् टाढाको कुरा ।’

मुगुमकार्मारोङ गाउँपालिकामा झन् इन्टरनेटकै कारण सरकारी सेवा प्रवाहमा समेत ढिलासुस्ती छ । प्रशासनिक कामकाजका लागि जडान गरिएको वर्ल्डलिंकको इन्टरनेट प्रभावकारी नहुँदा कर्मचारीलाई कामकाज गर्न गाह्रो भएको पालिकाका सूचना प्रविधि प्राविधिक सोविन्द्र मल्लले बताए । ‘घाम लागेका बेला ठीकै चल्छ, बादल लागे र पानी परे हप्तौंसम्म इन्टरनेट चलाउन पाउँदैनौं,’ उनले भने, ‘एउटा ५० एमबीको फाइल डाउनलोड गर्न पनि आधा घण्टा कुर्नुपर्छ ।’ गाउँबस्ती अझै पनि इन्टरनेट सुविधाबाट वञ्चित भएको उनले बताए ।

सोरु गाउँपालिकास्थित गुरु माविमा गत वर्षदेखि कक्षा ९ र १० मा कम्प्युटर विषयको पठनपाठन सुरु भयो । तर विद्युत् आपूर्ति नै प्रभावकारी नभएपछि विद्यार्थीले सैद्धान्तिक कक्षा पढेर मात्र परीक्षा दिनुपरेको प्रधानाध्यापक जलेश्वर धामीले बताए । ‘हामीले सोलार जोडेका छौं तर ब्याट्री बिग्रिएपछि साउनयता कुनै कम्प्युटर खुलेका छैनन्,’ उनले भने, ‘कम्प्युटरको प्रयोगात्मक अभ्यास त विद्यार्थीले गर्न पाएका छैनन्, इन्टरनेट कसरी चलाउने रु’ विद्यालयका डकुमेन्ट माथिल्ला निकायमा पठाउन झन्डै ३ घण्टा हिँडेर पालिकाको केन्द्र सोरुकोट पुग्नुपर्ने बाध्यता भएको उनले बताए । मुगुका ४ वटा स्थानीय तहमा मोबाइलको पहुँच पुगे पनि इन्टरनेट सेवा सदरमुकाम गमगढीबाहेक अन्यत्र भरपर्दो छैन । जसका कारण सानो कामका लागि पनि सदरमुकाम धाउन बाध्य कर्मचारी धेरै भेटिन्छन् । ‘गाउँमा फोन त राम्ररी टिप्दैन, कसरी नेट चलाउनु रु’ सोरु–४ की सुविधा शाहीले भनिन्, ‘इन्टरनेट चलाउन त घर छोडेर आधा दिन हिँडेर सदरमुकाम पुग्नुपर्छ ।’ १२ हजार ४ सय ३९ घरधुरी रहेको मुगुमा २ सय १३ टेलिफोन छ । ५ हजार ६ सय ६७ जनाले स्मार्टफोन र १० हजार ७ सय ५६ जनाले साधारण मोबाइल सेट प्रयोग गर्छन् । जहाँको जनसंख्या ६४ हजार ५ सय ९४ छ ।

हिमाली जिल्ला डोल्पा, हुम्ला र मुगुमा नेपाल टेलिकमको एडीएसएलसहित वर्ल्डलिंक, सुबिसुलगायत इन्टरनेट सेवा विस्तार भएको छ । तर सरकारी तथा गैरसरकारी संस्थाबाहेक अन्यत्र इन्टरनेट जोडिएको छैन । ‘सदरमुकाममै नेट स्लो छ,’ एक गैरसरकारी संस्थामा कार्यरत कुवेरराज कार्कीले भने, ‘भिडियो र फोटो अपलोड–डाउनलोड गर्न राति ल्यापटप खोलेर १०र१५ मिनेट पर्खनुपर्ने बाध्यता छ, दिउँसो त इमेल खुल्नै आधा घण्टा लाग्छ । टेलिकमले फोरजी जोडेको नारा लगाए पनि हामीले मोबाइलमा डाटा नखोलेको महिनौं भयो ।’

यो वर्ष कर्णाली प्रदेशको मुख्यमन्त्री तथा मन्त्रिपरिषद्को कार्यालयले मुख्यमन्त्री रोजगार कार्यक्रमका लागि सबै वडा कार्यालयसँग अनलाइनमार्फत योजना माग्यो । जसका लागि गत भदौ १ सम्मको म्याद तोकिएको थियो । तर इन्टरनेट समस्याले डोल्पाको त्रिपुरासुन्दरी नगरपालिकाले योजना नै पठाउन पाएन । ‘नगरपालिकाको केन्द्रमा इन्टरनेट भए पनि नभएजस्तो छ,’ पालिकाका सूचना प्रविधि अधिकृत हेमन्त बोहराले भने, ‘अरू काम गर्न डाटाको सहारा लिइरहेका थियौं, तर कार्यक्रमको अनलाइन फाराम भर्न हाइस्पिडको नेट चाहिन्थ्यो ।’ अहिले पनि एक सातादेखि इन्टरनेट अवरुद्ध रहेको उनले बताए ।

काइके गाउँपालिका अध्यक्ष अंगत रानाका अनुसार अधिकांश काम इन्टरनेट र सफ्टवेयरमार्फत गर्नुपर्छ, झन्डै एक महिनादेखि इन्टरनेट सेवा अवरुद्ध छ । सामान्य तथ्यांक पनि ‘इन्ट्री’ गर्न समस्या भएको उनले बताए । ‘अहिले अधिकांश सरकारी सफ्टवेयर सहरकेन्द्रित हुने तरिकाले बनाइएका हुन्छन्,’ उनले भने, ‘पालिकाका अधिकांश ठाउँमा फोनले नै राम्ररी काम गर्दैन, कसरी इन्टरनेट चलाउने रु’ उनका अनुसार गत वर्ष गरिएको जनगणनामा इन्टरनेट समस्याकै कारण गणकहरूले फाराम भर्न पनि सदरमुकाम जानुपर्ने बाध्यता भएको थियो । डोल्पामा ९ हजार ३ सय ९८ घर धुरीमा ४२ हजार ३ सय ७१ जनसंख्या छ । जसमा ६ सय ४३ जनाले नियमित इन्टरनेट चलाउँछन् भने २ सय ८८ वटा ल्यान्डलाइन जोडिएको छ । डोल्पामा ३ हजार ८ सय ५ जनाले स्मार्ट फोन बोक्छन् भने ७ हजार १ सय ८ जनासँग सामान्य मोबाइल छ ।

नागरिक अगुवा पीताम्बर ढकाल दुर्गमका बासिन्दा अझै पनि सञ्चार सुविधाबाट वञ्चित भएको बताउँछन् । उनले भने, ‘सञ्चारको विकास नहुँदा उनीहरू अहिले पनि सामान्य सूचनाबाट वञ्चित छन् ।’ नेपाल टेलिकम प्रादेशिक कार्यालय सुर्खेतका निर्देशक मिलन श्रेष्ठले २ वर्षयता कर्णालीका ६७ वटा मोबाइल टावरहरूमा फोरजी सेवा सञ्चालन भएको बताए । ‘अहिले त हाम्रा सबैजसो टावरहरूमा फोरजी सुविधा छ । बजार क्षेत्रमा एडीएसएल इन्टरनेट सेवा दिएका छौं,’ उनले भने, ‘तर दुर्गम ठाउँमा बिजुली नहुनु र प्राविधिक पनि झट्ट पुग्न कठिनाइले सेवामा बाधा छ ।’ – kantipur