विस्वमा कोरोनाको कहर बढ्दै गएपछि सरकारले चैत्र ५ देखि शैक्षिक संस्थाहरु बन्द गर्ने घोषणा गरेपछि शहरमा पढ्न बसेका बालबालिका र उनीहरुलाई पढाउन ल्याएका अविभावकहरु गाउँ फर्कने क्रम शुरु भएको थियो । त्यसको सातादिन नपुग्दै सरकारले देशभर लकडाउन लागु गरेपछि शहरमा बस्ने धेरै मानिसहरु हतारहतार आफ्नो गाउँघर फर्केका थिए । यो क्रम अहिलेसम्म पनि चलिरहेको छ ।
शहरमा गएकाहरु मात्र नभई विदेशमा गएकाहरुले समेत आफ्नो हरसम्भव जुक्ति लगाएर गाउँ फर्किरहेका छन्। अहिले गाउँघरमा चहलपहल बढेको छ । समय विताउनकै लागि भएपनि खेतबारीमा काम गर्न जानेहरुको संख्या बढेकोले खेतबारीहरु हरिया देखिन थालेका छन् । खेतबारीमा काम गरेका, तरकारी फलाएका, गाउँमा सामाजिक कार्य गरेका तस्विरहरु सामाजिक संजालहरुमा प्रसस्तै आइरहेका छन् । संकटको बेलामा मात्र गाउँ सम्झनेहरुले अहिले गाउँघरनै बेश भन्न थालेका छन् ।
कोरोना कहरले पारेको सकारात्मक असर हो यो । शहरमा बसेर ’ शहरिया जीवन भन्दा गाउँले जीवन नै वेश “ भन्ने निबन्ध घोकेकाहरुले कोरोना कहरबाट बच्न गाउँ नै रोजेका छन् र घोकाइ जस्तै भोगाई महसुस गर्दै छन् । शहरमा हुर्केका बालबालिकाहरुले गाउँ बुझ्न पाएका छन् र गाउँ र खेतीपाती विर्सेकाहरुले खेतीपातीमा हात हालेका छन् । गाउँ फर्केको यो माहौलले गाउँलाई फरकपन दिएको छ नै गाउँको चमक फर्काउने आशा पनि जगाएको छ ।
अरुको देखासिकी गर्दै दुख सहेर भएपनि शहर पसेकाहरुलाई अब गाउँमा नै स्थायी रुपमा फर्कने अवसर मिलेको छ र धेरैले गाउँमा हातमुख जोर्न सकिने भएपनि शहरमा बसेर मजदुरी गरिरहेका वा अभावको जिन्दगी बिताइरहेकाहरु अब गाउँमा नै बस्नेछन् भन्ने अनुमान लगाएका छन् । कोरोना कहरबाट बच्न सरकारले स्थानीय क्षेत्रलाई बाहिरबाट बन्द गरेर त्यहाँ भित्र लकडाउन खुला गर्ने योजना समेत बनाउदै गरेको सुनिएकोले अब गाउँघरमा विद्यालयहरु संचालन हुने सम्भावना भएकोले र गाउँमै बसेर उत्पादनमूलक कार्य गर्न सकिने भएकोले पनि मानिसहरु गाउँमै बस्ने र बालबालिकाहरुलाई गाउँमै पढाउने सम्भावना धेरै देखिन्छ ।
कर्णाली सझिदा पनि नाक खुम्चाउनेहरु बाध्यात्मक र आकस्मिक अवस्था कारणले आफ्नो थातथलोमा फर्किएका हुन् । त्यसैले गाउँ गएकाहरु मध्ये धेरै जना गाउँमा रमाएकै छैनन् । वाध्यताले गाउँमा बस्न पुगेका र सामाजिक संजालमा राख्ने तस्विर खिच्न र समय कटाउँन खेतबारीमा काम गर्न पुगेकाहरु कोरोनाको कहर कम हुनासाथ शहर र विदेश फर्कन खोज्ने छन् । यो अवस्थामा मान्छेहरु गाउँमा नै बसिरहने र गाउँ बौरिने कुरामा प्रसस्तै शंका गर्न सकिन्छ । तर कोरोना कहरले विस्वकै अर्थतन्त्रलाई कमजोर बनाएकोले बाहिर फर्केर जीवनयापन गर्न पनि त्यति सहज छैन ।
गाउँ छोडेर जानेहरु मध्ये अधिकांश मानिसहरु रेमिट्यान्समा आश्रितहरु हुन् । कोरोनाले गर्दा वैदेशिक रोजगारी धमाधम कटौती भएकोले रेमिट्यान्स गाउँने क्रम पक्कैपनि धेरै कम हुनेछ र देशकै शहरी क्षेत्रमा उत्पादन र वितरणको असन्तुलनले गर्दा दैनिक जीवनयापन महँगो हुनेछ । यस्तो अवस्थामा रेमिट्यान्समा आश्रितहरुको शहर बसाइ कष्टकर हुने भएकोले उनीहरु गाउँमै बसेर जीवनयापन गर्न बाध्य हुने छन् । भूकम्प, नाकाबन्दी, हड्ताल र रोगको कारणले शहरिया बसाइ कष्टकर रहेछ भन्ने चेत धेरै नेपालीलाई भएकोले गाउँ बस्ने चाहना विकसित भैरहेको अवस्थामा स्थानीय सरकारले गाउँको विकासको लागी गरेका प्रयत्न र गाउँमा पुगेका सुविधाले गर्दा पनि गाउँमा बस्न खोज्ने प्रवृति बढ्ने अनुमान गर्न सकिन्छ ।
कोरोना कहरले अन्यत्र जस्तै कर्णालीलाई पनि गाउँलाई उठाउने अवसर दिएको छ । यो अवसरलाई बेलैमा सदुपयोग गर्न सकिएन भने गाउँहरु कहिल्यै माथि उठ्न सक्नेछैनन । गाउँ फर्केकाहरूलाई गाउँमै टिकाउन र गाउँलाई उन्नत, उत्पादनशील र आत्मनिर्भर बनाउन केहि कामहरु तत्कालै गर्ने पर्छ । त्यस्ता केहि कामहरु निम्न छन् ।
शैक्षिक सस्थाको सवलिकरण
कर्णाली प्रदेशमा ३१६७ विद्यालयहरु भएपनि माध्यमिक तह संचालन भएका विद्यालय ६६९ वटा मात्र छन् । माध्यमिक तहसम्मको शिक्षा आफ्नै थलोमा पाउने व्यवस्था नभएकोले अन्यत्र जानुपर्ने बाध्यता कर्णालीमा छ । प्रदेशका कूल विद्यालयहरु मध्ये ५० प्रतिशत विद्यालयहरु र ५४.८ प्रतिशत विद्यार्थीहरु सुर्खेत, दैलेख र सल्यान जिल्लामा मात्र हुनुले पनि यो कुरा पुष्टि हुन्छ .। गाउँमा विद्यालयहरु नभएका हैनन् तर पढ्ने बालबालिकाहरु नभएकोले विद्यालयहरु बन्द हुने अवस्थामा छन् ।
सुर्खेत,बाँके, दांग, काठमाण्डौ गएका कर्णालीका बालबालिकाहरु अहिले गाउँ फर्किएका छन् । यो सुनौलो अवसरमा स्थानिय सरकारले गाउँघरमा भएका विद्यालयहरुको पुनर्सरचना गरेर नयाँ व्यवस्थापन, आवस्यक विषयगत शिक्षकको व्यवस्था गरेर विद्यालयहरु संचालन गर्ने हो भने बालबालिकालाई उतै रोक्न सकिन्छ । अहिले शहरमा बसेर राम्रा स्कूलमा न्यून ज्यालामा पढाइरहेका युवाहरु पनि गाउँ फर्किएका छन् । यस्ता युवाहरुलाई शिक्षकको रुपमा नियुक्त गरेर गाउँका विद्यालयप्रति समुदायको विस्वास जगाउँन सकिन्छ । गाउँमै बालबालिका पढाउने परिवारको लागि विशेष सुविधा उपलब्ध गराएर पनि गाउँका विद्यालयहरुमा विद्यार्थी संख्या बढाउन र स्तरीय शिक्षाको व्यवस्था गर्न सकिन्छ । यसो भएमा पढ्नको लागि गाउँ छोड्ने प्रवृतिलाई रोक्न सकिन्छ ।
अनुभव उपयोग गर्ने अवसर
कोभिड १९ को कारण कर्णाली प्रदेशका ७० हजार जनाले रोजगार गुमाएर घर फर्किएका छन् । गाउँ फर्कनेहरुले शरीर मात्र लिएर फर्केका छैनन्, बिभिन्न क्षेत्रमा काम गरेका अनुभव र ज्ञान समेत लिएर आएका छन् । पर्यटन , खेतीपाती, पशुपालन, उन्नत खेति, पुष्प र फलफुल खेति, निर्माण सम्बन्धि सिप हासिल गरेका धेरै मानिसहरु गाउँ फर्केका छन् ।
यिनीहरु घरबारीमा मात्र सिमित भएभने निराशा छाउँछ । त्यसैले गाउँ फर्केका यस्ता मानिसहरुको पहिचान गर्ने, सीपयुक्त जनशक्ति गाउँ फर्कन चाहेमा उसलाई सहयोग गर्ने ग्यारेन्टी दिने गरि आव्हान गर्ने र त्यस्ता मानिसहरु जम्मा गरि अनुभव र सिप अनुसार कार्य गर्नको लागि आवस्यक आर्थिक र प्राविधिक सहयोग उपलब्ध गराउने हो भने मानिसहरु गाउँघरमै बसेर उत्पादनमूलक काम गर्न सक्छन् , उनीहरुले आफ्नो अनुभव बाड्न पाउने छन् । स्थानीय सरकारहरुले यी कार्यहरु गर्ने हो भने प्रत्येक पालिकाहरु आत्मनिर्भर र उत्पादनशिल हुन्छन् । गाउँघरमै बसेर आफ्नो सिप प्रयोग गरि आय आर्जन गर्न सकिने भएमा वयस्कहरु गाउँ छोडेर बाहिर जाने छैनन् ।
पर्यटन उद्यमको तयारी
कर्णाली राजमार्गले मुगु छिचोलेपछि कर्णालीका पर्यटकीय स्थानमा पुग्ने पर्यटकहरुको संख्या बढ्न थालको छ। तर पर्यटन द्योगको लागि चाहिने जनशक्ति,पूर्वाधार र सामाग्रीहरु तयार हुन सकेका छैनन् । कर्णाली घुम्न गएका पर्यटकहरुले त्यहाँ पुगेर पनि बाहिरकै सामाग्रीहरु प्रयोग गरिरहेका छन् । यस्ता गतिविधिले कर्णालीले कुनै लाभ प्राप्त गर्दैन ।
कोरोना कहर अन्त्य भएपछी कर्णालीमा पर्यटकहरु निकै बढ्नेछन । त्यस्तो अवस्थामा पर्यटकहरुलाई कर्णालीमै टिकाउन र यहाँका उत्पादनहरु विकाउनको लागि अहिले नै यहाँका युवाहरुलाई परिचालित गरि पूर्वाधार तयारी, गाइड निर्माण, आतिथ्य सत्कार र कोशेलीका सामग्री निर्माण जस्ता कार्य गर्न प्रदेश सरकारले सघाउनुपर्छ । अहिले रोजगारी गुमाएर फर्किएका थुप्रै युवाहरुले पर्यटन व्यवसाय र अतिथि सत्कार सम्बन्धि ग्यान र सिप लिएर फर्किएका छन् । त्यस्ता युवाहरुलाई नै परिचालन गरेर उल्लेखित कामहरु गर्न सकिन्छ ।
कृषिमा सहयोग
मानिसलाई चाहिने कृषि नै रहेछ भन्ने कुराकाे महसुस अहिले धेरैले गरेका छन् र गाउँ फर्केकाहरु कृषिकार्य गर्न पनि तयार छन् भन्ने देखिएको छ । कर्णालीको उत्पादनले यहाँका स्थानीयलाई नै खान नपुग्ने अहिलेको अवस्थामा गरिएको रहरको कृषि कर्मले मानिसलाई गाउँमा राख्न सक्दैन । त्यसैले गाउँमा कृषिको आधुनिकीकरण गर्ने, कृषि उपकरण र बिउ मल उपलब्ध गराउने अनि सिचाइको व्यवस्था गर्ने हो भने व्यवसायिक कृषि गर्न सकिन्छ ।
कर्णाली नदिले बनाएका फाँट र सुर्खेत उपत्यका जस्ता उर्वर भुभागमा अन्न र पहाड र हिमालमा तरकारी तथा फलफुल उत्पादनमा स्थानीय सरकारले सहयोग गर्ने र उत्पादित वस्तुलाई बजारको व्यवस्था गरिदिने हो भने गाउँको कृषिले गाउँलाई माथि उठाउन सक्छ । त्यसबाहेक प्रत्येक वस्तिसंग जोडिएर रहेका सामुदायिक वनहरुमा जडिबुटी र वन्यखेति गर्न सघाउने,पाखा पखेरामा पाईने जडिबुटीको ब्यवस्थित संकलन तथा बजारीकरण गर्ने, वनमा आधारित उद्यम गर्न सघाउने अनि हिमाली क्षेत्रमा ब्यवसायिक पशुपालन गर्न सघाउने हो भनेपनि श्रमशक्तिलाई काममा लगाएर उत्पादन लिन सकिनेछ ।
श्रमशक्ति व्यवस्थापन
कर्णालीमा थुप्रै पुर्वाधारहरुको निर्माण कार्य चलिरहेको छ । एकातर्फ यहाँ निर्माणका कामहरु गर्नको लागि बाहिरबाट मजदुर ल्याउनुपर्ने बाध्यता छ भने अर्कोतर्फ कर्णालीमा मानिसहरु कामको खोजीमा शहर र विदेश गैरहेका छन्। स्थानीय पालिकाहरुले सामान्य सहजीकरण गर्ने हो भने यो अवस्थालाई अन्त्य गर्न सकिन्छ । पालिकाहरुले आफ्नो क्षेत्रका सबै किसिमका श्रमशाक्तिहरुको सुची तयार गर्ने र आफ्नो पालिकामा बाहिरबाट काम गर्न आउने क्रमलाई रोकेर पहिले स्थानीय श्रमिकलाई नै काममा लगाउँने नीति ल्याउने हो भने विकास निर्माण कार्यमा स्थानीयले रोजगारी पाउछन् र गाउँ छोड्ने प्रवृतिमा कमि आउन सक्छ ।
हरेक समस्याले अवसर पनि लिएर आएको हुन्छ । अहिले कोरोनाको कहरले मानिसहरुलाई गाउँघरमा फर्काएको छ । आत्मनिर्भर र संयमित हुनुपर्छ भन्ने सिकाएको छ । प्राकृतिक जीवनशैली र खानपिन गर्नुपर्ने रहेछ भन्ने महसुश गराएको छ । यो सिकाइ र भोगाइलाई अवसरको रुपमा लिन सक्नुपर्छ । गाउँ फर्किएका मानिसलाई गाउँमै रोक्न र शहर र विदेशमा रहेकालाई गाउँमा फर्काउन कोशिस गर्ने यो राम्रो अवसर हो । जुन समस्याको कारणले मानिसहरु गाउँघर छोडेर शहर र विदेश गएका छन्, ति सबै समस्याहरु तत्कालै समाधान गर्न त सकिदैन, तरपनि गाउँमै बस्ने न्यूनतम आधारहरु भने पक्कैपनि निर्माण गर्न सकिन्छ । स्थानीय सरकारले कोरोना विरुद्धको कार्यक्रममा यी कार्यक्रम पनि समावेश गर्ने हो भने मुर्झाएका हाम्रा गाउँघरहरु पक्कैपनि ब्यूतने छन्। [email protected]