बीबीसी । प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले यसै महिना ५ फेब्रुअरीमा हैदराबादको एक मन्दिरमा रामानुजाचार्यको २१६ फिट अग्लो मूतिको अनावरण गरेका थिए ।
यसलाई मोदी सरकारले ‘समानताको मूर्ति’ नाम दिएको छ । यो कुराको खिल्ली उडाउँदै कांग्रेस नेता राहुल गान्धीले फेब्रुअरी ९ मा ट्वीट गर्दै भने, “समानताको मूर्ति चीनमा बनेको हो । के नयाँ भारत चीनमा निर्भर छ ?”
मिडिया रिपोर्ट अनुसार यो मूर्ति चीनको एरोसन कर्पोरेशनले बनाएको हो । मोदी सरकारमा संस्कृतिमन्त्री जी कृष्ण रेड्डीले राहुल गान्धीलाई जवाफ दिएका छन् । रेड्डीले यो मूर्ति निर्माणमा सरकारको संलग्नता नरहेको बताए । यो एक निजी पहल भएको र आठ वर्ष पहिले सुरु भएको उनको भनाइ छ । आत्मनिर्भर भारत अभियान अघि नै मूर्ति बनिरहेको उनले बताए ।
यस विवादलाई छोड्ने हो भनेपनि पहिले देखि नै चीनले भारतलाई लक्ष्मी, दुर्गाको मूर्तिदेखि चंगा मांझासम्म बेच्दै आएको छ ।
चीनको विकल्प छैन
धेरै कुरामा शत्रुको भर पर्नु कूटनीतिमा कमजोरी मानिन्छ । भारतले चीनलाई आफ्नो शत्रु मान्ने हो भने यो पनि कटु सत्य हो कि भारत धेरै हदसम्म चीनमा निर्भर छ ।
विश्वका धेरै देशले चीनमाथि आफ्नो निर्भरता घटाउने प्रयास गरिरहेका छन्, त्यसमा भारत पनि छ । तर यो भइरहेको छैन ।
सन् २०१७ अगस्ट ३ मा डोकलाम संकटमा तत्कालीन विदेशमन्त्री सुष्मा स्वराजले भनेकी थिइन्, देशहरू अब सामरिक ९रणनीतिक० क्षमताले होइन कि आर्थिक क्षमताले चिनिन्छन् । स्वराजले भारतको बढ्दो आर्थिक सम्भावनामा चीनबाट ठूलो लगानी आउने बताएकी थिइन् ।
सुष्मा स्वराजले भनेकी थिइन्, “मे २०१४ अघि चीनको लगानी ११६ अर्ब डलर थियो, जुन आज बढेर १६० अर्ब डलर पुगेको छ । चीनले भारतमा ठुलो लगानी गरेको छ र यहाँ उनीहरूको जोखिम उच्च छ ।”
मोदी सरकारले अप्रिल २०२० मा लाइन अफ एक्चुअल कन्ट्रोल ९एलएसी० मा तनाव बढेपछि २०१७ मा सुष्मा स्वराजले भनेको भन्दा फरक कदम चाल्यो । त्यसमा चिनियाँ लगानीको निगरानी बढाइएको थियो । तर, यसका बाबजुद चीनबाट भारतको आयात घटेको छैन ।
कीर्तिमानी व्यापार
कोभिड महामारीमा आपूर्ति श्रृङ्खला अवरुद्ध हुँदा चीनमाथिको निर्भरता बढ्यो । गत महिना व्यापार तथ्याङ्क सार्वजनिक गर्दा सन् २०२१ मा पनि चीनबाट भारतको आयात बढेको पाइएको थियो । दुई देशबीच तनाव भइरहेका बेला भारतको चीनसँगको व्यापार बढ्दै गएको छ । बढ्दो व्यापारलाई हेर्दा दुई देशबीच सबै कुरा सामान्य भएको भन्न मिल्दैन ।
चाइना जनरल एडमिनिस्ट्रेशन अफ कस्टम ९जीएसी०ले जनवरीमा भारतसँगको व्यापार तथ्याङ्क सार्वजनिक गरेको थियो । यस तथ्याङ्क अनुसार सन् २०२१ मा चीनसँग भारतको व्यापार १२५।६ अर्ब डलर पुगेको छ ।
चीनसँगको व्यापार १०० अर्ब डलरभन्दा माथि पुगेको यो पहिलो पटक हो । यसमा भारतले ९७।५ अर्ब डलर आयात गरेको छ भने निर्यात २८।१ अर्ब डलर मात्रै रहेको छ । आयात र निर्यात दुवैको अभिलेख छन् ।
महामारीका कारण भारतको चीनसँगको व्यापार सन् २०१९ को तुलनामा २०२० मा घटेको थियो । चीनबाट भारतको आयात निरन्तर बढिरहेको छ । व्यापार घाटा भारतको पुरानो चिन्ता हो र यो अन्त्य हुनुको सट्टा बढ्दै गएको छ ।
सारा संसार चीनमा निर्भर
तर यो भारतको मात्र होइन । चीनमाथि विश्वको निर्भरता बढेको छ । विली शिह हार्वड बिजनेस स्कुलका प्रोफेसर ९प्राध्यापक० हुन् । उनले अमेरिका र चीन आपूर्ति श्रृङ्खला मुद्दामा व्यापक रूपमा लेखेका छन् ।
उनले २४ अप्रिल २०२० मा ‘द एट्लान्टिक’ को एक लेखमा भनेका छन्, “उत्पादनको मामिलामा विश्व चीनमा निर्भर छ । यो चिकित्सा आपूर्तिमा मात्र सीमित छैन, चीनले आधा ट्रिलियन इलेक्ट्रोनिक्स, फर्निचर, खेलौना र अन्य सबै निर्यात गर्दछ । यदि तपाई चीनसँग भिड्न चाहनुहुन्छ भने, तपाई परिणामहरूको लागि तयार हुनुपर्छ ।”
प्रतिशतमा हेर्ने हो भने गत वर्षको तुलनामा चीन र भारतबीचको आयात–निर्यात दुवै बढेको भए पनि व्यापार घाटा भारतकै छ । व्यापार घाटाको अर्थ भारतले चीनको तुलनामा धेरै किनेको र कम बिक्री गरिरहेको छ । चीनबाट भारतको आयात ४६।२ प्रतिशतले बढेको छ भने निर्यात पनि ३४।२ प्रतिशतले बढेको छ ।
विद्युतीय र मेकानिकल मेसिनरीबाहेक भारतले चीनबाट धेरै प्रकारका केमिकल ९रसायन० खरिद गर्छ । यी रसायनहरू भारतको औषधि उद्योगका लागि महत्वपूर्ण छन् । यसबाहेक, अटो पाटर््स र मेडिकल आपूर्तिहरू पनि समोवश छन् ।
भारतको वाणिज्य मन्त्रालयका अनुसार २०२१ मा यी सबै वस्तुको आयात बढेको छ । ल्यापटप र कम्प्युटर, अक्सिजन कन्सेन्टे«टरबाहेक चीनबाट एसिटिक एसिडको आयात बढेर कीर्तिमानी उच्च पुगेको छ । जसमा भारतले मुख्यतया चामल, तरकारी, भटमास, फलफूल, कपास र समुद्री खाना चीनलाई बेच्छ । भारतले चीनलाई तयारी सामान बेच्दैन ।
सत्तारुढ चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीको मुखपत्र मानिने अंग्रेजी दैनिक ग्लोबल टाइम्सले भारतको औषधि उद्योगमा प्रयोग हुने रसायन र अन्य सामग्रीमध्ये ५० देखि ६० प्रतिशत चीनबाट आउने लेखेको छ । जीएसीको अनुसार, भारत २०२१ मा चीनको १५ औँ सबैभन्दा ठुलो व्यापार साझेदार भएको छ ।
पछिल्लो पाँच वर्षको तथ्याङ्क हेर्दा भारतको चीनसँगको व्यापार घाटा लगातार बढ्दै गएको थाहा हुन्छ । सन् २०१७ मा चीनसँग भारतको व्यापार घाटा ५१ अर्ब डलर थियो, जुन २०२१ मा ६९।४ अर्ब डलर पुगेको थियो ।
सीमामा तनाव तर व्यापारमा कमी छैन
दुई देशबीचको सीमामा तनाव भइरहेका बेला चीनबाट भारतको आयात बढ्दै गएको छ । अप्रिल २०२० मा वास्तविक नियन्त्रण रेखा ९एलएसी० मा सुरु भएको सैन्य गतिरोध पछि भारतले चीनलाई स्पष्ट रूपमा भन्यो कि सीमामा तनावले बाँकी सम्बन्ध सामान्य रहन सक्दैन ।
मोदी सरकारले धेरै प्रतिबन्ध लगाएका कारण चीनबाट लगानी घटेको हो । भारतले चिनियाँ कम्पनीहरूलाई फाइभजी ट्रायलबाट वञ्चित गरेको छ र २०० भन्दा बढी एपमा प्रतिबन्ध लगाएको छ । भारतमा रहेको चिनियाँ स्मार्टफोन निर्माता शाओमीको रेड ब्रान्ड प्रभावित भएको छ । यरबारे चिनियाँ कम्पनीहरूले पनि आपत्ती जनाएका छन् ।
जेएनयूको सेन्टर फर चाइनिज स्टडीजका प्रोफेसर बीआर दीपकले बीबीसी हिन्दीलाई भारतको चीनमा बढ्दो निर्भरताबारे भनेका थिए, “भारतमा चिनियाँ मोबाइल बजार ठुलो छ । मोबाइल बजारको ५५ देखि ५६ प्रतिशत हिस्सा चीनको छ । अब भने सामसुङको पछाडि परेको छ । चीन दिल्ली मेट्रोमा पनि संलग्न छ । एसयुजीसी ९साङ्घाइ अर्बान ग्रुप कर्पोरेशन० नामक कम्पनीले दिल्ली मेट्रोमा काम गरिरहेको छ ।
बीआर दीपकले भनेका थिए, “भारतले चीनबाट औषधिको कच्चा पदार्थ पनि आयात गर्छ । यस मामिलामा पनि भारत पूर्ण रूपमा चीनमा निर्भर छ । विगत चार दशकमा चीनले पश्चिमी प्रविधिको नक्कल गरी सस्तोमा बिक्री गरेको छ ।”
डोनल्ड ट्रम्पले आफ्नो कार्यकालमा चीनसँग व्यापार युद्ध छेडेका थिए तर यसका बाबजुद पनि दुई देशबीचको द्विपक्षीय व्यापार २०२१ मा ७५५।६ अर्ब डलर पुगेको थियो । सन् २०२१ मा दुवै देशको व्यापार २८।७ प्रतिशतले बढेको छ । यसमा अमेरिकाको निर्यात १७९।५३ अर्ब डलर मात्रै छ । सन् २०२१ मा चीनको कुल विदेशी व्यापार ६ ट्रिलियन डलरमा अमेरिकाले मात्र १२ प्रतिशत योगदान गरेको थियो । अमेरिका र चीन विश्वका दुई ठुला अर्थतन्त्र हुन् । – बीबीसी हिन्दीबाट ।