सुर्खेत – कर्णाली प्रदेशको जुम्लामा अहिले पनि बालबिवाहको समस्या व्याप्त छ । २०६८ को जनगणना अनुसार जुम्लामा ६९ प्रतिशत बालबालिकाले बालबिवाह गर्ने गर्दछन् । कानुन मिचेर कतै परिवारको दबाव त कतै आफुखुसी पनि बालबिवाह हुने गरेको छ ।
बालबिवाहकै कारण सानैमा आमा बन्दा जुम्लाका सयौं किशोरीले अकालमा ज्यान गुमाएका छन् । भने धेरैले पढ्दापढ्दै स्कुल छाड्ने गरेका छन् । अहिले पनि बालबिवाहका कारण जुम्लाका हजारौं किशोरी यी र यस्तै समस्याको चंगुलबाट उम्किन सकेका छैनन् । तर एक कोशोरी ! जो आफ्नै बुद्धिमताले सजिलै यस्ता समस्याको चंगुलबाट उम्कन सफल भइन ।…र त्यपछि उनलाई आफ्नो मेहनतमा सँधै सफलता नै सफलता मिलेको छ ।
उनी हुन्, अल्ट्रा धाविका सुनमाया बुढा । जुम्ला पातारासी गाउँपालिका–५ मा जन्मेकि २३ बर्षिया सुनमायालाई परिवारले बाल्यकालमै बिहे गरी दिने योजना बनाएका थिए । तर उनी बिहेको प्रस्ताव अविस्कार गर्दै जब घरबाट भागिन् । तब उनको दैनिकी र कर्म मात्र फेरीएन उनलाई एकपछि अर्को चमत्कारीक सफलता पनि मिल्दै गएको छ ।
अल्ट्रा धाविका बन्छु भनेर कल्पना समेत नगरेकी सुनमाया १६ वर्षको उमेर एसएलसी पास भएपछि म्याराथन क्षेत्रमा लागेकी हुन् । अल्ट्रा रेसमा संसार जित्ने सपना बुनेकी उनी विपन्न परिवारमा हुर्केकी हुन् ।
सुनमायाले हालै थाइल्यान्डमा सम्पन्न १ सय १० किलोमिटर दूरीको दौड जितिन । राष्ट्रिय तथा अन्तराष्ट्रिय स्तरका दर्जनौ म्याराथन प्रतियोगितामा सफलता प्राप्त गरेकी उनले संसार जित्ने सपना देखेकी छन् । कर्णालीका मुख्यमन्त्री जीवनबहादुर शाहीले दुई लाख पुरस्कार घोषणा गर्दै सुनमायालाई प्रदेश सरकार र कर्णाली खेलकुद परिषद्को तर्फबाट सम्मान गरेको छन् ।
बाल्यकालमा कुपोषणसँग लडाँइ
सुनमायाको बाल्यकाल निकै दुःखमय बित्यो । उनी परिवारको एक छोरा र सात छोरीमध्ये पाँचौँ सन्तान हुन् । दुई छोरा जन्माउने बा आमाको सौकका कारण एक वर्षको फरकमै बहिनी जन्मिएपछि उनले आमाको दूध समेत राम्रोसँग खान पाइनन् । सोही कारण उनी दुब्लाउँदै गइन् र कुपोषणको सिकार हुन पुगिन् ।
जुम्ला सदरमुकामबाट चार घन्टा पैदल दूरीको पातारासीमा त्यो बेला अस्पताल र सडक विस्तार भएको थिएन । बा आमा सामान्य कृषक भएकाले उनलाई उपचार गर्न सदरमुकाम लैजाने आँट पनि गर्न सकेनन् । र आठ–नौ महिनासम्म घरेलु उपचार विधिबाट सन्चो बनाए । कुपोषणले थला परेकी सुनमाया बाँच्छिन् भन्ने गाउँले रपरिवारले ल्पनासमेत गरेका थिएनन् । बल्लतल्ल भाग्यले बाँचेकी सुनमाया अहिले परिवार र गाउँको मात्रै होइन, देशकै हिरा बनेर संसारमा चम्किरहेकी छन् ।
उनी भन्छिन्, ‘म साउनको महिनामा बिरामी परेर थलिएकी रहेछुँ । त्यो बेला कसैले यो केटी अब मर्नथालिसकी भन्दा म साउने संक्रान्ती मनाएर मर्छु भन्थ्ये रे । भाग्यले बाँचेर यो ठाउँसम्म पुग्नु लेखेको रहेछ ।’
हालै थाइल्यान्ड बाई युटिएमबी जितेपछि अन्तर्राष्ट्रिय चर्चा पाइरहेकी सुनमायाका लागि सुरुमा गाउँबाट जुम्ला सदरमुकाम र सुर्खेत पुग्नु नै सपना थियो । काठमाडौं अनि देशविदेश त उनको कल्पनामा पनि आउँदैन थियो । बाल्यकालमा कुपोषण जितेकी सुनमायाले दोस्रो लडाइँ कर्णालीको सामाजिक परिवेशसँग लड्नुप¥यो । उनका दिदीहरूले स्कुल जाने अवसर कहिल्यै पाएनन् । तर आमाबुबाले सुनमायालाई भने स्कुल पठाए । त्यही स्कुल उनका लागि कर्णालीको सामाजिक परिवेशसँग लड्ने र भविष्यको सपना देख्ने पहिलो मैदान बन्यो ।
बिहेको प्रस्तावले मोडिएको गन्तब्य
उमेरले विस्तारै हुर्किदै गएकी सुनमायाले १६ वर्षमा एसएलसी पास गरिन । एसएलसीपछि घरमा आमाबाबाले बिहेको लागि प्रस्ताव गर्न थाले । सामाजिक परम्परागत धारणा अनुसार आमाबाबाले बिहेको प्रस्ताव गरेका हुन् । तर त्यो कुरा सुनमायाका लागि स्विकार्य थिएन । सुनमायाले आमाबाको कुरा सजिलै नकार्न र स्विकार्न पनि सकिनन् ।
त्यो बेला उनले जुम्ला बजारमा ओलम्पियन हरिबहादुर रोकायाले प्रशिक्षण दिनेबारे थाहा पाएकी थिइन । ‘अनी घरमा बजार जान्छु साँझ आउँछु भनेर सबैलाई ढाँट्दै भागेर धावक रोकायालाई भेट्न गएँ । उहाँलाई समेत प्रशिक्षण लिन चाहेको तर घरमा बिहेको प्रस्ताव आएकाले भागेको पनि बताएँ’ सुनमायाले भनिन्, ‘धावक रोकायालाई मेरो कुराले मन छोएछ । उहाँले आफ्नै घरमा कोठा दिनुभयो । र कर्णाली स्पोर्टस् क्लबमा भर्ना पनि गरिदिनुभयो । त्यसपनि नियमित प्रशिक्षण लिन थालेँ ।’ गरिबिका कारण प्रशिक्षणको क्रममा नै सुनमायालाई पौष्टिक खाजा खाने पैंसा समेत हुदैन थियो । खाजाको रुपमा कयौंदिन दाल भात नै खाएको उनीसँग तितो यर्थाथ छ ।
यता छोरीले बिहे अविस्कार गर्दै पढ्छु भनेपछि सुनमायाका बुबाको पनि मन छोयो । पछि आफैँ आएर सुनमायाका लागि आवश्यक सामान पनि किनिदिए । गाउँबाट सदरमुकाम आएपछि सुनमाया बिहान प्लस–टु पढ्न थालिन् । दिउँसो दौड अभ्यास गर्थिन् । प्रशिक्षकले कडा अभ्यास गराउँथे । पढ्न आएकी छोरी दौड अभ्यास गर्छिन् भन्ने घरमा थाहा थिएन । यहीबीचमा उनी धरानमा भएको १० किलोमिटर दौडमा भाग लिएर तेस्रो पनि भइन् ।
‘गाउँमा मेरो बिहेको बारे कुरा काट्दै धेरै दौडेमा पछि बच्चा जन्मिदैन । दौड्दा दौड्दै बुढो भइयो भने कसैले बिहे गर्दैनन् । भनेर घरमा सुनाउँदा रहेछन् । तर मैले, त्यो कुरा झुट हो । म पछि बिहे गर्छु । त्यो भन्दा पहिले पैंसा कमाएर घर बनाएर हजुरहरुलाई नयाँ घरमा राख्छु । भनेर आमाबालाई फकाए ।’
पहिलो खेलमै जीत, पुरस्कृत हुदाँ अचम्मित
सुनमाया ७ कक्षामा पढ्दा पहिलोपटक दौडमा सहभागी भइन् । विद्यालयस्तरीय यो खेलमा पहिलो पटकमै उनी जिल्ला प्रथम हुन सफल भइन् । त्यही वेला हो, उनलाई दौडेर पनि पुरस्कार पाइने रहेछ भन्ने थाहा भएको । ‘मलाई डौडेर पनि पुरस्कार पाइन्छ भन्ने थाहाँ थिएन । पहिलो पटकमै प्रथम भएर नगद पुरस्कार पाउँमा म अचम्मित भएँ’ उनले भनिन्, ‘पछि विस्तारै सबै कुरा बुझियो । र मेहनत पनि बढाउँदै गएँ ।’ सुनमायालाई यो जितपछि क्षेत्रीय छनोट खेल्न नेपालगंज जानुपर्ने भयो । उनी पहिलोपटक नेपालगंज पुग्दा आत्तिइन् । नेपालगंजमा पनि प्रथम हुँदै उनी एकैपटक राष्ट्रिय स्तरमा छनोट भइन् ।
एक प्रयासमै जुनियर च्याम्पियन
राष्ट्रिय खेलमा छनोटपछि पहिलो पटक काठमाडौं गएकी सुनमायाले सबैलाई उछिन्दै १४ वर्ष उमेरसमूहमा म्याराथनमा राष्ट्रपति रनिङ सिल्ड जितिन् । पहिलो प्रयासमै जिल्ला, क्षेत्र हुँदै देशकै जुनियर च्याम्पियन बनेपछि उनको गाउँभरि चर्चा चुलियो । स्कुलले पुरस्कारस्वरूप पाँच हजार रुपैयाँ दिएपछि उनको खुसीको सीमा नै रहेन । राष्ट्रपति रनिङ सिल्ड जितेपछि सुनमायाले नियमित रूपमा यस्ता प्रतियोगितामा भाग लिन थालिन । र जितको यात्रामा ‘ब्रेक’ लागेन ।
तयारी म्याराथनको, सहभागी ट्रेस रेसमा
धावक हरिबहादुर रोकायाले सुनमायाको क्षमता पहिचान गरेपछि १० किलोमिटर हुँदै ४२ किलोमिटर म्याराथनका लागि तयारी गराउन थाले । राष्ट्रिय प्रतियोगिताका लागि तयारी गरेपनि प्रतियोगिता हुन समय लाग्यो । त्यसपछि सुनमायाको जीवनको बाटो मोडियो । उनी सन् २०१६ को सुरुवातमा ‘ट्रेल रेस’मा सहभागी हुन काठमाडौं गइन । गोदावरीमा भएको १२ किलोमिटरको ट्रेल जित्दै उनले सबैको ध्यान तानिन । तर यतिवेलासम्म उनलाई ट्रेल रेसबारे थाहै थिएन ।
गाउँमा मेलापात, घाँसदाउरा, उकाली–ओराली गरेकी उनलाई ‘अफ रोड’मा हुने रेसमा दौडन गाह्रो भएन । पहिलो सहभागितामै प्रथम भइन । यसपछि उनलाई मनास्लु स्टेप रेस गर्ने मौका मिल्यो । सात दिनमा एक सय ७० किलोमिटर दौडिनुपर्ने उक्त रेसमा पनि उनी प्रथम भइन । यसपछि उनलाई हङकङ जाने मौका मिल्यो । डिसेम्बर २०१६ मा हङकङको एमएसआइजी लङटाउमा सहभागी हुने पक्का भएपछि उनमा खुसीको सीमा नै रहेन ।
५० किलोमिटरको एमएसआइजी लङटाउमा १८ वर्षमुनिको प्रतिस्पर्धामा उनी एसियातर्फ च्याम्पियन भइन । पहिलो प्रतिस्पर्धालाई नै उनले यादगार बनाइन । त्यसपछिका वर्षमा उनले पछाडि फर्केर हेर्नु परेन । चीन, जर्मनी, स्विट्जरल्यान्डको अल्ट्रा रेसमा सहभागिता जनाउन थालिन् र उत्कृष्ट प्रदर्शन गरिन । सन् २०१९ सम्म उनले एसिया र युरोपमा गरी दर्जनभन्दा बढी अल्ट्रा रेसमा प्रतिस्पर्धा गरिसकेकी छन् ।
अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमै चर्चा
दुई साताअघि थाइल्यान्डको चाङमाईमा भएको थाइल्यान्ड बाई युटिएमबी अल्ट्रा रेसमा उनी महिलातर्फ पहिलो भएपछि उनको अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमै चर्चा बढेको छ । उनले १ सय १० किलोमिटर दौडतर्फ पुरुष खेलाडीहरूलाई समेत टक्कर दिदै अल्ट्रातर्फकै ठूलोमध्ये एक युटिएमबी दौडमा पुरुष र महिलातर्फ समग्र नतिजामा उनी तेस्रो भइन ।
थाइल्यान्डको चाङमाई क्षेत्रको भिरपाखा र डाँडाको ५४ सय ८० मिटर उचाइमा नर्थफेस टिमबाट दौडिएकी सुनमाया समग्रमा दोस्रो भएका फ्रान्सका सेड्रिक गोलियाभन्दा चार सेकेन्डले मात्र पछि परिन । सुनमायाले यो दौड १४ घन्टा ५४ मिनेट १ सेकेन्डमा पार गरेकी थिइन ।
भाषा नजान्दा समस्या
जुम्लाको तीन हजार मिटर उचाइमा घाँस–दाउरा र उकालो–ओरालो गर्दै हुर्केकी उनलाई अल्ट्रा र ट्रेल रेसको रुट अप्ठ्यारो लाग्दैन । तर, उनलाई नयाँ ठाउँमा खाना र भाषाको साह्रै समस्या पर्छ । कहिलेकाहीँ हावापानीले साथ दिँदैन । घन्टौँ दौडिँदा बीचबीचमा आउने चेक प्वाइन्टमा कति खाने र कस्तो खाने भन्ने नजान्दा समस्यामा पर्ने गर्थिन ।
कोभिड–१९ ले सन् २०२० देखि एक वर्ष अल्ट्रा दौडलाई पनि असर ग¥यो । उनी दौडिन पाइनन । सन् २०२१ मार्चमा विश्वकै चर्चित ब्रान्ड ‘द नर्थ फेस एड्भेन्चर टिम’ले सुनमायालाई आबद्ध ग¥यो । यसले उनको अल्ट्रा दौड करिअरलाई थप उचाइमा पुग्न सजिलो भयो । उनले अब हरेक रेसअघि छुट्टै प्रशिक्षक पाउँछिन । हरेक साता अभ्यासको रिपोर्ट बुझाउनुपर्छ । त्यसको विश्लेषण गर्दै नर्थ फेसले उनका लागि रणनीति बनाउने गर्छ ।
‘थाइल्यान्ड बाई युटिएमबी’ प्रतियोगिताअघि उनलाई अस्ट्रेलियाका प्रशिक्षकले अभ्यास दिएका थिए । छुट्टै रणनीति बनाएर कुद्न पठाएपछि सफल पनि भइन ।
मनको धोको र अबको लक्ष्य
सुनमाया अब फ्रान्समा हुने युटिएबी अल्ट्रा रेसमा भाग लिने तयारीमा छन् । त्यो रेस जितेर देशको नाम विश्वमै झन् उँचो बनाउने उनको लक्ष्य छ । ‘परिवारले भनेको मानेर सानैमा बिहे गरेको भए यहाँसम्म पुग्दैनथिएँ होला । देश–विदेश घुमेर नाम कमाउने यो अवसर मेरा लागि सौभाग्य नै हो’ उनी भन्छिन् ।
तर सुनमायालाई सदरमुकाममा सानो पक्कि घर बनाएर बुढा आमाबाबालाई सँगै राख्ने मनको धोको छ । ‘सानै उमेरमा बिहे गर्नुहुन्न । अवसर पाए छोरीले पनि राम्रो गर्न सक्छे भनेर गाउँलेहरुलाई सिकाउन मन छ’ उनले थपिन, ‘म कसरी दौडिए र सफल भएँ भन्नेबारे स्वदेश विदेशको यात्राको भिडियो बनाएर सबै गाउँलेलाई देखाउने मन छ । र एउटा मात्रै छोरा जन्मियो भनेर पीर मान्ने मेरी आमालाई नयाँ घर बनाएर हस्तान्त्रण गर्न मन छ ।’
साथै कहिल्यै जहाज नचढेका बुढा आमाबालाई जहाज चढाएर खुसी बनाउने सुनमायाको मनमा धोको अधुरै छ । अल्ट्रा रेस करिअरमा संघर्ष गरिरहेकी सुनमाया अब फ्रान्समा हुने एकसय एक किलोमिटरमा दौडमा प्रथम भएर संसार जित्ने दाउमा छन् । – thahakabar