-जनआन्दोलनमा हुँदा पनि उसले मलाई लुट्ने मनसुवा राखेको हो । सधैँजस्तै पहिले त फकायो, धेरै नै फकायो तर मैले मानिँन । धम्क्यायो, मैले टेरिनँ । हाम्रो कम्पनीको कमिसारसम्म पुगेको हो यो कुरा । र उसले आत्मालोचना गरेर फुर्सद पाएको हो ।
-किन ? मतलब तपाईंले किन नमान्नुभएको ?
-के कसैले भन्दैमा मानिहाल्नुपर्छ र ? आफ्नो इच्छा हुनुपर्दैन ? के आइमाई भनेको चुरोटको खिल्लीमात्रै हो, सल्काऊ, उडाऊ र खुट्टाले दल ?
-मैले त्यसो भनेको होइन । उसको विचार घरबारै गर्ने राम्रै पनि हुनसक्दैनथ्यो र ? अझ तपाईंहरू त एकै ठाउँमा हुर्किएको, सँगै पढेको साथीसाथी पनि हो क्यारे, होइन ?
-त्यही हो र त, म उसलाई तपाईंहरूलेभन्दा बढी नै जान्दछु । ऊ जमिनदारको छोरो । म उसको बाबु त्यही जमिनदारको हरुवाकी छोरी । सँगै पढेको र अझ म पढाइमा तेज भएको र धेरैजसो जिल्लास्तरीय अतिरिक्त क्रियाकलापमा पनि प्रथम हुँदै आएको कारण जिल्लैसम्म परिचित भएकाले नै बचिरहन सकेकी हुँ । त्यस बेला पनि मलाई डगाउन उसले कम कोसिस गरेको होइन । वास्तवमा ममाथि मनमानी गर्न नसक्नु उसको लागि ठूलै प्रतिष्ठाको विषय भएको थियो । तपाईं प्रहरी र अझ यो जिल्लाको थानेदार भएको कति भयो ? जमिनदार र धनीमानी अगुवाहरूको नजरमा, मुखले नभनून्, मुखैले पनि भन्छन् मौकामौकामा, सर्वसाधारण रैतान जनता भनेका बोल्ने पशु हुन् भन्नेबाहेक अर्थोक हुँदैन भन्ने तपाईंलाई थाहा हुन बाँकी छ ?
यो शैलेन्द्र तिनीहरूकै पछिल्लो अवतार हो भन्ने पनि थाहा पाउनु भएको छैन कि ? वडाध्यक्ष भएर के ऊ एउटा गुन्डा हो भन्ने जगजाहेर छैन ? खासमा ऊ जमिनदार गुन्डा भएकैले वडाध्यक्ष हुन सकेको हो । पार्टीले उसैलाई किन टिकट दियो भन्ने पनि थाहा छैन कि ? उसका लठेतले जजसले उसलाई भोट दिँदैन त्यसले उसै दिन घाम नडुब्दै ढिङ्री खोला तरिहाल्नू भन्ने उर्दी गरेको पनि तपाईंलाई थाहा छैन कि ?
– कमजोरहरूमाथि जबर्जस्ती गर्नु ऊ आफ्नो अधिकार सम्झिन्छ । यो उसको पुर्ख्यौली संस्कार हो । उसको बाबु धनेन्द्र लइपुरको सबैभन्दा ठूलो पच्चास बिघे जमिनदार हो । गाउँको राम्रो खेत, राम्रो गाई, भैँसी, गोरु, बारीमा फलेको राम्रो तुलफूल त साधारण, आइमाईहरू जसको स्वास्नी होस् वा छोरी, बुहारी, उसको मन गएपछि ऊ आफ्नो मर्जीको माल सम्झिन्छ र जति बेला मन लागे पनि उठाएर लान्छ । विरोध गर्यो भने रातको अँध्यारोमा उसका लठैतले गोद्नु वा बाली लुट्नु वा घरमै आगो लगाइदिनु सामान्य हो ! लइपुरको एकएक मान्छेमात्र होइन एकएक ढुङ्गामाटो समेत भुक्तभोगी छ ।
थानाको पुलिस, जिल्लाको हाकिम सबै यस्तैका पक्षमा हुने कुरा त मैले के भनिरहनुपर्छ र ? तब त यस्ताको मनोमानी चल्छ नि । यसको बाबु, छोरा, भतिजा, भान्जा र उसको लठेतको नाइकेसमेतले इज्जत लुटेको आइमाई हर घरमा पाउनुहुन्छ । यो पनि कुनै नयाँ कुरा होइन । मान्छेले भन्न सक्तैनन् एउटा डरको मारे र अर्को कथित इज्जतको मारे र तेस्रो भनेर इन्साफ पाउने भए पो ! तपाईंहरू थाहा नपाएको, प्रमाण नभएको स्वाङ पार्नुहुन्छ जो !
-हो, तपाईंका यी अनर्गल प्रलापको कुनै प्रमाण छैन । तर यसबाट प्रस्ट हुन्छ तपाईंले पहिल्यैदेखि उसका विरुद्ध इख राख्नुभएको रहेछ । र आज मौका पाउनेबित्तिकै हानेर खुत्रुक्क पार्नुभयो ।
-मान्छे मार्न पाएको तालिमलाई उपयोग गर्नुभयो । (अर्को स्वर ।)
-मैले आत्मरक्षाका निमित्त गरेको संघर्ष, मेरा शरीरमा लागेका चोटपटक, मेरा च्यातिएका लुगा, फुटेका चुरा, छुटेको स्यान्डल, विद्यार्थीका कापीहरूसहित अलपत्र फालिएको झोलासमेत सकल घटनास्थलको निरीक्षण गर्दै फोटोसमेत खिच्नुभएको होइन ? अनि कसरी भन्नुहुन्छ मैले इख राखेको ? त्यही पनि एक बाजी हानेपछि म भाग्नैतिर लागेँ । हुन पनि त्यसैले नै मरेको हो भन्नेमा मलाई अझै पत्यार भैरहेको छैन !
– तपाईंको त्यस्तो निहित मकसद थिएन भने त्यस्तो मान्छे भनेर जानीजानी तपाईं कसरी ऊसँग उसको बाइकमा खुरुक्क जानुभयो त ?
– खुकुरीले आफैंलाई पनि काट्न सक्छ भन्ने जानेकै हुन्छ, तर चलाउनै पर्छ । गाईगोरुको सिङ हुन्छ र हान्नसक्छ भन्ने जानेकै हुन्छ तर पाल्नै पर्छ र त्योसँग कामकाज गर्नै पर्छ । त्यस्तै ऊ पनि गाउँकै मान्छे हो, अझ ठूलो मान्छे, अगि भनिसक्नुभयो सँगै पढेको मान्छे । बाइक हाँक्ने ऊ हो, म होइन । म घर जान स्कुलबाट निस्किनासाथ ऊ आइपुग्यो बाइक लिएर, ठ्याक्क टाइमिङ मिलाएको जस्तै । मेरो खुट्टाको घाउका कारण मलाई दुई-चार दिनदेखि आउन-जान मुस्किल भैरहेको थियो । त्यस दिन पनि घर पुर्याइदिन्छु भन्दा नाइनास्ती गर्नुपर्ने कुनै कारण थिएन । कसको मनमा के छ भन्ने देख्न त सकिँदैन नि । उसले यति पछिसम्म पनि त्यो तिर्सना र त्यो इख साँचेको रहेछ । त्यसैले उसले सोझै ढिङ्री खोलातिर कुदायो र एकान्तमा पुग्नासाथ जबर्जस्ती गर्ने प्रयास गर्यो ।
– जे होस्, तपाईंले ढुङ्गाको एक चोटमै उसलाई मार्नुभयो, होइन ?
– त्यसोभन्दा पनि ऊ मरेछ, खोइ कसरीकसरी, त्यो चैँ हो ।
०००
उसको दुईवर्षे छोरो रोएर हुरुक्क । उता उसको दूध गानिएर ऊ हुरुक्क । काकाकाकीले थानामा लिएर गए तर भेट गर्न दिइएन । हत्कडी लगाएर ग्रिलभित्र रुँदै उभिएकी आमा र परै थाना उक्लिने डिलमा उभिएकी हजुरआमाको काखमा रुँदै गरेको बालक छोराको जुहारीजस्तै भयो, रुवाइको जुहारी ।
लछिया प्रहरी हिरासतमा परेको कुरा चैते डढेलो जत्तिकै फैलिनु स्वाभाविक थियो । उसले पढाउने स्कुलका विद्यार्थी, शिक्षक, अभिभावक, पूर्व लडाकुहरूसहित उसका साथीभाइको ठूलो संख्या थानामा ओइरियो । उसका पक्षमा नारा लाग्यो । त्यसैको दबाबले उसका एउटा हातमा हत्कडी राखेर सिक्रीले ग्रिलसँग बाँधेर बल्ल आमाछोरा भेट गर्न दिइयो । सँगसँगै अर्को पक्ष पनि दलबलसहित थाना घेर्न आएपछि दुवैपट्टिको भिड र त्यसको दबाब थेग्न गाह्रो भयो । फलस्वरूप तुरुन्तातुरुन्तै उसलाई जिल्ला प्रहरी कार्यालय पुर्याइयो ।
बाबु खसेपछि माओवादीमा लागेर भूमिगत नहुँदैदेखि ऊ र उसकी आमा दुवैजना काकाकाकीसँगै बस्थे । उसका अरू कोही नातेदार थिएन पनि । आमा पनि ऊ भूमिगत हुँदै खसेकी थिइन् । त्यसैले भोलिपल्ट केही पत्रकार काकाको घर पत्ता लगाउँदै आइपुगे । काकाबाटै उनीहरूले उसका बारेमा थाहा पाए : उसले प्रवेशिका पास गरेपछि देखि नै गाउँको स्कुलमा पढाउन थाली र बिहान-बिहान कलेज पढेर आईए पास गरी । उसलाई माओवादीमा लाग्न पहिल्यैदेखि दबाब भएको थियो । तर ऊ गएकी थिइन । आखिर शैलेन्द्र र उसका सागिर्दहरूले एक दिन मौका पारेर घेरेको ठाउँबाट माओवादीहरूले नै बचाएपछि ऊ माओवादीमा लागी । शैलेन्द्र पनि त्यति बेलै माओवादीमा लाग्यो खासगरी आफ्नो जमिनदारी बचाउन । पछि शान्ति स्थापना भएपछि उनीहरू अयोग्य लडाकुमा परेर फेरि गाउँमै आए । लछियाले फेरि स्कुलमा पढाउन थाली । लगत्तै उसले आफूजस्तै अयोग्यमा परेको माओवादी हरिशंकरसँग विवाह गरी । हरिशंकरले यतै काम खोज्ने निकै प्रयास गर्यो । तर असफल भएपछि गर्भवती पत्नीलाई छोडेर दुबई गयो । अब सात महिना बाँकी छ उसको सम्झौता सकिन ।
०००
“लछिया, म काम छाडेर आउँछु । पन्ध्र दिन लाग्छ होला हिसाब गर्दाओर्दा ।” त्यही दिन बेलुका हरिशंकरको फोन आयो ।
“पर्दैन, तपाईं कन्ट्रयाक्ट सकेरै आउनोस् । त्यसोभए कम्तीमा दुई-चार कट्ठा जग्गा किन्न त पुग्ला । यहाँ साथीभाइ भएर हामी जसोतसो गर्दै गर्छौं,” उसले भन्दिई ।
०००
प्रहरी अनुसन्धान र कानुनी प्रक्रियाको लामो सिलसिलापछि उसले शैलेन्द्रलाई पुरानो इखका कारण हातपात गरेको बहानामा ढुङ्गाले हिर्काएर मारेको हुँदा हदैसम्म सजायको माग गरेर मुद्दा दायर भयो । त्यसमा स्वभावतः शैलेन्द्रले ऊमाथि गरेको आक्रमण, उसका कपडा च्यातिएको, उसका शरीरमा लागेको चोटपटक आदि घटनास्थलको प्रमाणलगायत कुनै कुरा उल्लेख थिएन ।
उसकातर्फबाट महिला अधिकारवादी संस्था र अयोग्य भनेर निकालिएका पूर्व माओवादीको संगठनकातर्फबाट प्रतिवादी खाप्ने काम भयो । उसको प्रतिवादीमा उसले घर पुर्याइदिने भनेर बाइक राखी एकान्त खोला किनारमा पुर्याएर उसको इज्जत लुट्ने प्रयास गरेको, उसले सशक्त प्रतिरोध गरेकी र उसले समात्दैपिच्छे खुस्काएर भाग्न समर्थ भएकी । त्यस क्रममा तेस्रोपल्ट भाग्न सफल भएपछि भने उसलाई खेद्ने क्रममा दगुर्दा शैलेन्द्र लडेछ र ढुङ्गामा टाउको बजारिन जाँदा उसको मृत्यु भएछ ।
उसले भागेर अलिक वर आइपुगेपछि ऊ खेद्दै नआएको र उसको चालचुल पनि नभएको कारण उत्सुकताबस् फर्किएर हेर्दा लडिराखेको देखेको र एकछिन पर्खिंदा पनि नचटपटाएपछि छेउमा गई हेर्दा टाउको फुटेर मरेको थाहा पाएको हुँदा उसको मृत्युमा आफ्नो कुनै हात नभएको, तसर्थ आफूलाई हत्या आरोपबाट मुक्ति दिन माग गरिएको थियो ।
०००
सदरमुकाम जानुआउनु सजिलो थिएन । सानो बालकको बेहाल भइरहेको थियो । कहिले काका, कहिले काकी त कहिले पारि विसनपुरबाट आएर काकाकी छोरी बुधनीले सदरमुकाम गएर बालकलाई आमासँग भेट गराएर ल्याउने गर्थे ।
चार महिना बितिसकेको थियो ।
उसैले नै मारेको हो भनेर किटानी बयान दिने कोही प्रत्यक्ष देख्ने साक्षी थिएन । साथै लास जाँच गर्ने डाक्टरले पनि ढुङ्गा वा ढुङगाजस्तै कडा चोसेमोसे वस्तुको चोटले नै मरेको तर कसैले हानेको वा आफैं लडेर ढुङ्गामा टाउको ठोक्न पुगेको भन्ने किटान गरेको थिएन । मृतकको घुँडामा र हातको हत्केलामा पनि सानोसानो चोट भएकाले अचानक घोप्टो परेर पछारिएको र त्यतिबेलै ढुङ्गामा टाउको बजारिएको हुनसक्ने अनुमान गरेको थियो । जुनै कारण भए पनि उसले शंकाको फाइदा पाउने र तत्काललाई हाजिर-जमानी वा थोरै धरौटीमा छुट्ने सम्भावनाको हल्ला चल्दै थियो ।
तर अचानक स्थितिले अर्कै मोड लियो । जब पेसीमा जानु पर्ने दिन बिहानै लछियाको लास बरामद भयो !
०००
भनियो लछियाले राति नै आफ्नै साडीले पंखामा झुन्डिएर आत्महत्या गरिछ । यथार्थमा के भएको हो भनेर भन्न गाह्रो थियो । सडकमा अनेक अनुमान र सुने/सुनाएका कुराको हल्ला चलिरहेको थियो । त्यसमा मुख्य दुई कुराको बढी चर्चा थियो ।
पहिलो थानाबाट दिइएको जानकारीअनुसार बेलुका लछियालाई कुनै महिलाले फोन गरेकी थिई । जरुरी भनेर अनुमति दिइएको थियो । फोनमा कुरा गर्ने सिलसिलामा लछियाले ‘यो हुनै सक्दैन’ भनेर कुनै कुराको जोडजोडले प्रतिवाद गरेकी थिई । उसले भनेकी थिई, ‘उहाँले त्यस्तो गर्नै सक्नुहुन्न । उहाँ त अस्ति काम छोडेर आउँछु भन्दै हुनुहुन्थ्यो ।’ त्यसपछि उताबाट के-के कुरा भए, अन्त्यमा लछिया ‘त्यसो हो भने मैले बाँच्नु व्यर्थ छ’ भन्दै रुन थालेकी थिई । राति कतिबेला झुन्डिसकिछ !
अर्को भनाइअनुसार राति उसलाई कहीँ बाहिर लगिएको थियो । त्यहाँ उसको बलात्कार भयो । सम्भव थियो, बलात्कार सामूहिक थियो र त्यसमा उसले सास रहुन्जेल प्रतिरोध गरेकी थिई । यसै क्रममा उसको मृत्यु भएको थियो । त्यताबाट ल्याएर उसलाई पंखामा चढाइयो र फोटो खिचियो तथा आत्महत्या गरेको भनेर प्रचार गर्ने काम भयो ।
उसका शरीरमा हातापाइ भएका थुप्रै निसान थिए यद्यपि केही खासखास कानुन व्यवसायी र पत्रकार तथा उसका काकालाई लास हेर्न दिइएको थियो । काका भक्कानिएर रुने सिवाय केही बोलिरहेका थिएनन् । अरू देख्नेहरू ‘उसले आत्महत्या गरिछ’ नै भनिरहेका थिए ।
अधिकारवादी संस्था तथा सर्वसाधारण जनताको प्रवल शंका दोस्रो सम्भावनातिरै गयो । फलतः स्वस्फूर्त नाराजुलस प्रदर्शन हुनु स्वाभाविक थियो । ठूलै हो-हल्ला भयो । आक्रोशित भिड हिंसात्मक भएर ढुङ्गामुढा तथा आगजनीमा उत्रिएपछि स्थिति नियन्त्रणका निमित्त क्रमशः लाठीचार्ज, अश्रुग्यास र अन्त्यमा गोली नै पनि चल्यो । दुईजना प्रदर्शनकारीको मृत्यु भयो ।
सरकारले एक पूर्वन्यायाधीशको संयोजकत्वमा जाँच आयोग गठन गर्यो । लछियाको लास पोस्टमार्टमका लागि अस्पताल पठाइयो । सहरमा तीन दिन कर्फ्यु पनि लाग्यो । यतिखेर मान्छे पोस्टमार्टमको रिपोर्ट र आयोगको कार्यबाहीको प्रतीक्षामा थिए । यद्यपि एकथरी मान्छे भने यी दुवै कुरामा विश्वास गरिरहेका थिएनन् ।
लछियाले आत्महत्या गरेको रेडिमेड पोस्टमार्टम रिपोर्ट आउने र आयोगबाट त्यसैलाई आधार मानेर टालटुले प्रतिवेदन पेस हुने र अचेल त्यत्तिकै हराउन बाध्य हुने; यस्ता धेरै खासगरी बलात्कार र हत्याको घटनाजस्तै यसको पनि फाइल बन्द गरिने निष्कर्ष निकालिरहेका थिए ।
०००
समाचार सुनेर हरिशंकर विक्षिप्त भयो । उसको भातपानी बन्द भयो । हातमा काम आएन । बाँच्नुको सम्पूर्ण अर्थ समाप्त भयो । घरिघरि लछियाको हँसिलो अनुहार आउँथ्यो आँखामा । उसका कहिल्यै नहार्ने र कहिल्यै नगल्ने जीवन्त कुरा गुन्जिन्थे कानमा । सानैदखि हन्डर खाँदाखाँदा सबै दुःख पचाइसकेकी थिई उसले । लाग्थ्यो उसलाई केहीले पनि दुखाउँदैनथ्यो । सबै हार, सबै दुःख र सबै धोखाविरुद्ध उसका मनमा आशाको, उत्साहको र साहसको अक्षय भण्डार थियो । संक्षेपमा भन्नुपर्दा निम्नतम तहमा जन्मिएर हजार हन्डर खाँदै हुर्किएकी ऊ नपत्याउँदी आँटिली र त्यस्तै प्रतिभावान् केटी थिई । लछियाबिनाको संसार के संसार ! हरिशंकरलाई आफ्नै जीवन व्यर्थ लागिरहेको थियो र लछियाबिना ऊ आफैंलाई अर्धमृत ठानिरहेको थियो ।
अब के गर्ने ? नेपाल नै जाने ? किन जाने जहाँ यसरी हरेक पाइला-पाइलामा मृत्युको चक्र घुमिरहेको हुन्छ ? जहाँ औचित्य, अधिकार, कानुन, मर्यादा कुनै कुनै कुराको पनि भरोसा हुँदैन । सक्नेले जे जे गरेर जेजे भनेपनि हुन्छ…। तर के त्यति मात्र हो र ? एउटा लामो इतिहास, एउटा सिङ्गो संसार, एउटा हुर्किंदो सपना र एउटा उदाउँदो नवक्षितिज पनि छैन र त्यहाँ ?
नेपाल नगएर कहाँ जाने त ? के परदेशमै बस्ता चैँ सुनसुवर्ण नै भइहाल्छ ? फेरि आफ्नो जन्मभूमि त त्यही हो, जस्तो भए पनि । आफ्ना बा-आमा, नाताकुटुम्ब त्यहीँ छन् । त्यत्तिकै लत्तो छोडेर यतै रमाउँदा के लछियाको आत्माले नधिक्कार्ला ? उसको आत्मा सामुन्ने आएर नधिक्कारे पनि आफ्नो आत्माले त रातदिन धिक्कारी नै रहन्छ । उता लछियाको चिनो आफ्नो सन्तान त्यहीँ छ । कस्तो बेहाल भएको होला त्यसको ? त्यसले पनि जन्मिँदै चाख्न पायो आफ्नो जन्मभूमिको स्वाद !
०००
दोधार, अन्योल र आक्रोशमै भौँतारिँदैरह्यो ऊ, एकदिन र एकरात । भोलिपल्ट बिहानै ऊ सगरमाथा रेस्टुरेन्ट गयो जहाँ धेरै नेपालीसँग भेट हुनसक्थ्यो । रेस्टुरेन्टको भित्री भागमा कोही वृद्ध कुनै किताब पढ्दै थिए । शब्दहरू उसका कानमा ठोक्किए । उसको खुलदुली बढ्यो । र ऊ नजिकै गएर सुन्न थाल्यो । स्पष्ट र सुरिलो स्वरमा उनी बोलिरहेका थिए- ‘…यो पृथ्वीमा सुविधा वा असुविधा होइन, वस्तु र स्थिति हुन्छन् मात्र । न अनुकूलता र प्रतिकूलता नै हुन्छन् । ती सबै मान्छेको बुझाइ र क्षमताअनुसार प्रयोगमा भर पर्छन् । तर यसमा चलिआएको निरन्तरित यथार्थले ठुलो फरक पार्नसक्छ । ठूलो र सानो, बलियो र दुब्लो, धनी र गरीब, बाठो र लाटो, लोभी र दानी, भोको र अघाएको, हाकिम र कारिन्दा, अधिकारी र ढाक्रे, सज्जन र दुर्जन, स्वार्थी र निस्वार्थी, सुन्दर र कुरूप, मूर्ख र विद्वान्, साहसी र कायर आदि सबै नै निरन्तरित यथार्थ हुन् जसले खासमा जीवनलाई असमानताजनित संघर्षमय परिवेशमा पारिदिन्छ, जुन कतिपल्ट बाध्यात्मक पनि हुनसक्छन् । अर्थात् गरिब घरमा जन्मेको बालकले धनी हुने कमै सम्भावना हुन्छ तर वस्तु-स्थितिलाई उपयोग गरेर धनी हुन कसैले कसैलाई छेकेर साध्य भने हुँदैन । तब त हिजोका गरीब आज धनी र हिजोका धनी आज गरिब भइरहेकै हुन्छन् बुझाइ र क्षमताअनुसार । तर यस यथार्थले जीवन-जगत्लाई एउटा युद्धभूमि बनाइदिन्छ जसलाई बुझाइअनुसार रणभूमि, संघर्षस्थल, क्रीडास्थल, कर्मभूमि आदि पनि भन्ने गरिन्छ । जहाँ सबैले सधैँ नै अनुकूलता र प्रतिकूलताको सामना र उपयोग गर्दै बाँच्नुपर्छ ।
तर त्यसको अविष्मरणीय पक्ष हुन्छ कोही एक दृष्टिले सक्ने अर्को दृष्टिले नसक्ने हुने यथार्थ । अर्थात् बलमा सक्ने बुद्धिमा नसक्ने हुनसक्छ, इत्यादि । बस्, यही यथार्थले एकार्काबीच तालमेल, अवसर र सुविधाको वातावरण उपलब्ध गराइदिन्छ । यसरी एक शब्दमा भन्नुपर्दा समस्त मानव समुदाय आआफ्ना सक-असक पक्षसहित सक्ने र नसक्ने दुई मुख्य वर्गमा विभाजित हुन्छन् र सामान्यतः हरेक नसक्ने हरेक सक्नेबाट दमीत, पीडित र शोषित रहन बाध्य हुन्छ जुन आँखाको दमनात्मक हेराइदेखि शब्दको अविष्मरणीय अपमान, पद, प्रतिष्ठा, सम्पत्ति, ज्यानसम्म जुनै खाले पनि हुनसक्छ, स्थितिस्थितिअनुसार, इच्छा-इच्छाअनुसार । हरेक दुईजनामा यो स्थिति विद्यमान रहन्छ । जसले यो यथार्थअनुसार स्थितिको अनुकूलता र प्रतिकूलता तथा आफ्नो र अर्काको कमजोरी र सबलता चिनेर सोही अनुसार खेलेर-खेलाएर आफूलाई धेरै बचाउँछ, सुखसँग बचाउँछ, त्यो सफल मानिन्छ भने जो त्यसो गर्न सक्दैन ऊ असफल । यसैलाई भन्छन् प्राकृतिक छनोटको सिद्धान्त ।
तर मानवीय परिवेश र प्राकृतिक परिवेशमा यसको अवलम्बनमा ठूलो भिन्नता हुन्छ । प्रकृतिमा यो प्राकृतिक किसिमले नै चल्छ, एउटा स्वतः कानुन, प्राकृतिक कानुन तर मानव समाजमा आएपछि त्यसले पुग्दैन र मानवीय कानुन तथा कानुन लागु गर्ने निकाय आदिसमेत सन्जालै चाहिन्छ ।
प्रकृतिमा एउटा बाघले एकपल्टमा एउटा मृग मात्रै मार्छ र फेरि भोक नलागुन्जेल मार्दैन । हतियार बनाएर, खेताला लगाएर, पुरानो इख साधेर, भोलि-पर्सिलाई भनेर मार्दैन, षड्यन्त्र, जालझेल, फरेब गर्दैन, तर मान्छेले यो सब गर्छ ! साथै प्रकृतिमा प्रेम, पक्षपात, लाज, शरम, मर्यादा, नैतिकता, कर्तव्यजस्ता भावनात्मक कुरा हुँदैनन् जब कि मानव समाजमा अनिवार्य नै हुन्छन् । अर्थात् पशुले जहाँ मलमूत्र विसर्जन गरे पनि हुन्छ तर मान्छेले हुँदैन ।
पशुले भोक लागेपछि आफ्नै सन्तान पनि खानसक्छ मान्छेले आफू भोकै बसेर पनि अरूलाई खुवाउन सक्छ । यसले मान्छेलाई पशुलाई भन्दा झन् कठिनाइमा पार्न पनि सक्छ । त्यसैकारण मानव समाजमा कानुन, राज्यजस्ता नियामक निकाय हुन्छन्, सभ्यता, शिष्टता आदिजस्ता मर्यादाजन्य मान्यता हुन्छन् । त्यसको व्यवस्थापन हुन्छ जसलाई एक शब्दमा मानवीय आदर्श वा सभ्यता पनि भनिन्छ । तर, यी मानवीय आदर्श पनि छनोटको सिद्धान्तबाट मुक्त हुँदैनन् । अर्थात कानुनले दिने सुरक्षा वा सुविधा पाउन पनि धन, बल, बुद्धि, स्थान, समय आदिले सक्नेमा पर्नुपर्ने हुन्छ । अन्यथा नि:शुल्क शिक्षा-स्वास्थ्य आदि भनिए पनि त्यसबाट हजारौँ हजार वञ्चित भइरहेकै हुन्छन् ।
यो यथार्थ हिजो जंगली अवस्थामा पनि थियो । आज कथित सभ्य सामाजिक अवस्थामा पनि छ र भोलि चैँ नहुनुपर्ने निश्चित आधार पनि छैन । त्यसैकारण जीवन सधैँ सामान्यदेखि हदैसम्मको सजिलो-अप्ठ्यारो दुवै स्थितिबाट गुज्रिने क्रम अर्थात् निरन्तर युद्धको पर्याय हो । जसलाई योग्यताले, होसियारीले, समझदारीले र सक्षमताले सजिलो र सुरक्षितसँग गुजार्नु मूलतः आ-आफ्नै दायित्व हो । तैपनि कुनै ग्यारेन्टी भने हुँदैन ।’
“भित्रै गए भैहाल्छ नि !” पछाडिबाट आएको कोही बोल्यो । अनि पो सपना देखिरहेका बेला गहिरो निद्राबाट झल्याँस्स बिउँझेजस्तै भयो ऊ । उसको मनले भन्यो ‘हो, जीवन भन्नु एउटा निरन्तर युद्धको पर्याय नै रहेछ लछियाले बाँचेजस्तै, ऊ आफैंले बाँचेजस्तै र उनीहरूजस्ता लाखौँलाख निम्नवर्गीय मात्रै होइन माथिल्लो वर्गका समेत सबै मानिसले आ-आफ्नो यथार्थअनुसार बाँचे जस्तै ।’
बस्, उसलाई घैँटामा घाम लागेजस्तै भयो र तत्काल उसले निधो गर्यो : ‘लछिया त अब आउँदिनँ । उसमाथि भएको अन्यायको पर्दा उठ्नु र अपराधीलाई सजाय दिलाउनु, बाँचेका अरू धेरैभन्दा धेरैलाई सुरक्षित र सुखपूर्वक बाँच्न सहयोग गर्नु र त्यसका निमित्त बाँच्नु मेरो युद्ध भयो । योग्यताले, होसियारीले, समझदारीले र क्षमताले लड्नुपर्ने, एउटा अनवरत युद्ध, जति सकिएला ।’
उसले काकासँग कुरा गर्न फोन निकाल्यो ।
[email protected]