संघियता कार्यान्वयनमा आएको तेश्रो वर्ष चलिरहदा प्रदेश ५ ले राजधानी र प्रदेशको नामको घोषणा गरको छ । नेकपाका दुई शिर्ष नेताहरुले सहमति जनाएको समाचार बाहिरिन नपाउदै प्रदेश ५ का आन्तारिक मामिला मन्त्रीले नाम र राजधानीको प्रस्ताब गरका छन् ।
प्रदेश सरकारका अनुसार प्रदेशको नाम लुम्बिनी र राजधानी भालुवाङ्ग राख्ने निर्णय भएको छ । प्रदेशको नाम र राजधानी तोक्ने अधिकार प्रदेश सभालाई भएपनि संविधानको यो व्यवस्थाको खिल्ली उडाउदै दुई नेताले गरेको निर्णय प्रदेश सरकारले अघि बढाएको छ र पार्टीको ह्विप पालना गर्दै सम्भवत यो निर्णय नै प्रदेश सभाले अनुमोदन पनि गर्नेछ ।
अहिलेसम्म प्रदेशको राजधानी राजनैतिक दाउपेचको शिकार बन्दै आएको थियो । पौडेल र पोखरेलको राजनैतिक इश्यु बनेको यो मुद्धाले धेरैपटक सडक समेत तताएको थियो । यसकै लागि अध्ययन गर्न प्रदेश सभाले लाखौ रुपिया समेत खर्चिएको थियो । नेपालगन्जले समेत राजधानीको दावी गरेको भएपनि दाङ्ग र बुटवल नै मुख्य दाबेदार रहेका थिए । बुटवल र नेपालगंज छेउमा पर्ने भन्दै दाङ्गको वकालत गर्नेहरु धेरै भएपनि अस्थायी राजधानी बुटवलमा स्थायी किसिमको संरचनाहरु बनिरहेकोले बुटवल नै स्थायी राजधानी बन्ने कुरामा धेरै नागरिकहरु विस्वस्त थिए । तर बुटवल र अपेक्षित घोराही क्षेत्र राजधानी नबनेर भालुवाङ्ग क्षेत्र राजधानी बन्ने कुराले फरक तरंग उत्पन्न भएको छ ।
प्रदेश ५ सरकारले प्रस्ताब गरे अनुसार भालुवाङ्गलाई केन्द्र मानी गढवा, राप्ति गाउँपालिका र अर्घाखाँचीको शितगंगा नगरपालिकाको केहि भागमा प्रदेश राजधानी हुनेछ । प्रदेशको भौगोलिक अवस्था अनुसार यो क्षेत्र करिब करिब विचमा पर्छ । पश्चिमको राजापुर र पूर्वको सुस्ता अनि उत्तरको पुथा देखि हेर्दा यो ठाउँ उपयुक्त देखिन्छ । भालुवाङ्गको वकालत गर्नेहरुले नक्शामा यहि देखाएर सहि निर्णय भनिरहेका छन् । तर राजधानी बनाउने काम नक्शामा चिन्ह लगाए जस्तो हैन । विद्यार्थीले ज्यामितिमा केन्द्र बिन्दु बनाएजस्तो पनि हुदै हैन । राजधानी हुनको लागि केहि भौगोलिक र प्राकृतिक अवस्थाले साथ दिनु पर्छ, राजधानीलाई दिर्घकालिन रुपमा धान्न र फैलिन दिने क्षमता त्यस स्थानमा हुनुपर्छ, तर यो पाटोबाट प्रदेश ५ को राजधानी तोक्ने बेलामा वेवास्ता गरेको देखिन्छ।
भालुवाङ्ग चुरेको घँेच र राप्तीको काखमा रहेको छ । चुरे आफैमा कमजोर भू बनोट भएको क्षेत्र हो । अझ राप्तीको बगर त झन निकै कमजोर छ । यहि कारणले राप्ति किनारको यो क्षेत्रले बारम्बार प्राकृतिक प्रकोपको वितण्डा बेहोर्दै आइरहको छ । चुनयुक्त पर्वतीय भुमि र बालुवाको कारणले गर्दा यहाँ भूमिगत जल भण्डारको कमि छ । राजधानी बनेपछि पानीको माग बढ्ने र यहाँका पानीका श्रोतहरुले त्यो माग पुरा गर्न सक्ने छैनन र प्रदेश राजधानी काकाकूल शहर बन्नेछ ।
सुख्खा जमिनको कारणले वनजंगल हुर्कन लामो समय लाग्ने भएको र जनसंख्याको चाप परेको कारणले यो क्षेत्रमा वनजंगल पातलिदै गएको छ । प्युठान, रोल्पा, र अर्घाखाचीको संगम रहेको यो ठाउँमा आप्रवासन उच्च छ । सार्वजनिक पर्ती जग्गा मासेर बस्ति बस्ने क्रम बढेसंगै राजमार्ग छेउछाउमा सुकुम्बासी बस्ति बढेको छ । वन क्षेत्रमा रहेको बजार भएकोले भालुवाङ्गले विकसित हुन पाएको छैन । अर्घाखाचीतर्फको भूभागका वस्तीहरु त झन् वनकै विचमा रहेका छन् । यस्तो अवस्थामा वनलाई हटाएर राजधानी बनाउनु गम्भीर गल्ति हुनेछ ।
भालुवाङ्ग क्षेत्र एशियाकै प्रमुख जैविक करिडोरमा पर्छ । नेपालका ५ र भारतका ७ वटा राष्ट्रिय निकुन्जहरुलाई जोडेर वन्यजन्तुहरूको विचरणमा सघाउन जैविक मार्ग संरक्षणका कार्यक्रमहरु संचालित छन् । दाङ्गको दक्षिणी क्षेत्रमा पातलो वनयुक्त चुरे क्षेत्र रहेकोले महेन्द्र राजमार्गको किनारामा रहेको वनक्षेत्र मात्र जैविक करिडोरको लागि अत्यावस्यक क्षेत्र हो । भालुवांग क्षेत्रमा राजधानी निर्माण गर्दा करिब ३ हजार किमी लामो जैविक मार्ग टुक्रनेछ । यसबाट वातावरणिय क्षेत्रले ठुलो क्षति बेहोर्नुपर्नेछ । यसैगरी बाँके रास्ट्रिय निकुन्जमा समेत राजधानीको असर पुग्नेछ । यतिमात्र नभई देउखुरीको प्रमुख कृषि भण्डार राप्ती र गढवा गाउँपालिकाका खेतीयोग्य जमिनहरु शहरिकरनको चपेटामा पर्नेछन र रैथाने थारुहरु क्रमश विस्थापित हुदै जानेछन ।
प्रदेश राजधानीसंग सामान्य नागरिकको खासै काम नपर्ने भएकोले उनीहरुको लागि यो सरोकारको क्षेत्र हैन । प्रदेशको विच भागमा पर्छ भन्दैमा नक्शामा इन्ची नापेर राजधानीको लागि उपयुक्त स्थान तोक्नु मुर्खता हो । प्रदेश राजधानी प्रदेशको पहिचान समेत भएकोले व्यवस्थित शहर बनाउन सकिने ठाउँमा मात्र राजधानी बनाउन उपयुक्त हुन्छ ।
दिर्घकालिन रुपमा स्वच्छ तथा हराभरा, खानेपानी र ढल निकाशको व्यवस्था गर्न सकिने र पर्यावरनिय सन्तुलन रहिरहन सक्ने क्षेत्रमा व्यवस्थित ढंगले शहर निर्माण गरि राजधानी बनाउनुपर्छ । भालुवाङ्गमा यस्ता सम्भावनाहरु नभएकोले राजधानी बन्दा सुविधा भन्दा सास्ती थपिने देखिन्छ ।
बुटवल वा घोराही –तुलसीपुरको विकल्पको रुपमा भालुवाङ्गलाई अघि सार्नु विवेकयुक्त निर्णय हुदै हैन। अन्तिम निर्णय हुनुभन्दा अघि यसतर्फ पुनर्विचार गर्नैपर्छ ।