सुर्खेत – पातारासी गाउँपालिका–४ डोलकाटी जुुम्लाकी कृषक तारादेवि बुढा उमेरले ३६ वर्षिया हुनुभयो । दुई छोराछोरीको पालनपोषण सहित तारादेवि गाउँमा रैथाने बालीको खेती गर्दै आउनुभएको छ ।

हाल तारादेविका श्रीमान बैदेशिक रोजगारीका लागि मलेसियामा हुनुहुन्छ । तर तारादेविलाई घरखर्च संचालनका लागि श्रीमानको मुख ताक्नु परेको छैन । पहिले साबुन किन्ने पैंसाको लागि पनि उहाँलाई  श्रीमानको मुख ताक्नुपर्ने बाध्यता थियो । त्यही पीडाले उहाँले श्रीमानलाई धन कमाउन परदेश पठाउनुपर्ने बाध्यता आयो ।

तर अहिले तारादेविलाई घरखर्च र छोराछोरीको पढाई खर्च जुटाउन कुनै समस्या छैन । तारादेविले गाउँमा कोदो, फापर, चिनो, कागुनो, सिमि लगाएतका रैथानेबाली र आलु, स्याउ लगाएत तरकारी तथा फलफुल उत्पादनबाट बार्षिक तीन लाख बढि चोखो रकम कमाउँनुहुन्छ । त्यही रकमबाट घरखर्च सहजै चल्न थालेपछि तारादेवि अब श्रीमानलाई समेत बैदेशिक रोजगारीबाट फिर्ता बोलाउने तयारीमा हुनुहुन्छ ।

‘परदेशमा पसिना बगाइरहनुभएका श्रीमानलाई फिर्ता बोलाएकि छुँ, बरु दुबै जना मिलेर गाउँमै दुःख गर्छौ’ उहाँले भन्नुभयो्, ‘गाउँमै दुःख गरेर रैथाने बाली उत्पादन गर्दा लाखौं कमाइ हुन्छ, आफ्नै माटोमा पसिना बगाउँदा सुख र सन्तुष्टि दुबै मिल्ने रहेछ ।’

तारादेवि जस्तै डोलकाटी गाउँका २५ घरधुरीका स्थानीय कृषकले परम्परागत रूपमा खेती गरी संरक्षण गर्दै आएको रैथाने बाली उत्पादन गरिरहेका छन् । उहाँहरु सबै महिला जागरण फलफुल तथा तरकारी उत्पादन कृषि समूहमा आवद्ध छन् । व्यक्तिगत र सामूहिक रुपमा खेती गरेको दुबै रैथाने बाली फस्टाउँदै गएपछि डोलकाटी गाउँका किसान खाद्यन्न तथा आर्थिक रुपमा पनि आत्मनिर्भर बन्न थालेका छन् ।

‘केहि वर्ष यता रैथाने बालीको खेती नै छाडेका थियौं, तर अहिले रैथाने बालीको खेती नगर्ने कोही छैन’ कृषक उषा बुढाले भन्नुभयो, ‘हाल गाउँका घरेक घरधुरीले रैथाने अन्न, दाल, तरकारी र फलफुल बेचेर बर्षेनी लाखौं रकम कमाउँछन् ।’

रैथाने बालीको संरक्षण र उत्पादनमा सङ्घीय सरकारको कृषि तथा पशुपन्क्षी विकास मन्त्रालयको कृषि क्षेत्र विकास कार्यक्रमको सहयोगबाट गाउँमा सिंचाइ कुलो निर्माण भएपछि सहज भएको छ । यस्तै कुटानी पिसानी मिल दिएपछि महिलाको कार्यबोझ घटेको कृषक उषा बुढाको भनाइ छ ।

पहिलेको तुलनामा अहिले सिंचाइ सुधिवा राम्रो भएपछि जुम्लामा कोदो, फापर, जौ, उवा, चिनो, कागुनो, लट्टे, मार्सी लगाएत रैथाने बाली र तरकारी तथा फलफुल खेती फस्टाउँदै गएको छ । जुम्लाकै गुठिचौर गाउँपालिका–४ धवलपुरका किसानले पनि हराउँदै गएको रैथाने बालीको खेती फेरी सुरु गरेका छन् । गाउँका २५ घरधुरीले बेरोजगार कृषि समूह गठन गरी छोड्न थालेको रैथाने खेतीलाई व्यवसायिक बनाउन थालेका हुन् ।

समूहका अध्यक्ष तथा कृषक धर्मदत्त देवकोटाका अनुसार पाँच रोपनी जग्गामा सामुहिक खेती गरिहेको छ । भने हरेक कृषकले १० रोपनी बढि जग्गामा व्यक्तिगत खेती गर्दै आएका छ्न् । ‘गत वर्ष मैले मात्रै सिमि, फापर लगाएत १० क्विन्टल रैथाने बाली काठमाडौं लिएर बिक्रि गरे’ उहाँले भन्नुभयो, ‘समूहमा आवद्ध सबै कृषकले वर्षेनी लाखौंको कारोवार गर्छन््, उत्पादन मात्रै गर्न सक्नुपर्यो बिक्रि गर्न चिन्ता छैन, व्यापारीहरु घरमै आइपुग्छन् ।’

अर्का कृषक कृष्णराज न्यौपानेले गाउँमा एएसडिपी कार्यक्रम लागु भएपछि रैथाने बाली उत्पादन बढेको तर्क गर्नुभयोे । ‘परम्परागत रुपमा खेती गर्दा उत्पादन कम हुन्थ्यो’ उहाँले भन्नुभयोे, ‘तर एएसडिपी कार्यक्रम लागु भएपछि उन्नत खेती प्रविधिबारे ज्ञान सिप पाइयो, त्यसैले उत्पादन पनि बढेको छ ।’

उहाँका अनुसार यो कार्यक्रमबाट चार सय ९० मिटर सिचांइ कुला निर्माण हुदाँ तीन सय बढि कृषक लाभान्वित भएका छन् । भने प्रत्येक किसानले प्लटिङ खेती सुरु गरेका छन् । पहिले एकै ठाउँमा सबै बाली लगाउने चलन थियो ।

यता कृषि विकास कार्यालय जुम्लाका प्रमुख तथा कृषि विज्ञ बालकराम देवकोटाका अनुसार कृषकहरुले उत्पादन गरेको अन्नबाली बिक्रि गर्न कुनै समस्या छैन । ‘बजार माग उच्च छ, तर माग अनुसार उत्पादन हुन सकेको छैन, हामी उत्पादन बढाउने प्रयासमा छौं’ उहाँले भन्नुभयोे, ‘रैथाने बाली संरक्षण र प्रर्वद्धनका लागि सबै निकायबाट भएका प्रयास सकरात्मक छन्, यसले किसानलाई प्रत्यक्ष फाइदा दिएको छ ।’ उहाँका अनुसार बार्षिक करोडौंको रैथाने अन्नबाली सुर्खेत, नेपालगंज, काठमाडौं लगाएत देश तथा विदेश निर्यात हुने गरेको छ ।

मुगुको छायाँनाथ रारा नगरपालिका–८, ढोटु गाउँका रैथाने अन्नबाली बेचेर मनग्य आम्दागी गर्न थालेका छन् । यो गाउँमा रैथाने अन्न नबेच्ने कोही पनि छैन । हरेक घरधुरीले बार्षिक ५० हजार बढिको रैथाने अन्न बेच्ने गर्दछन् ।

महिला किसान समूहमा आवद्ध ढोटुका २६ घरधुरीले रैथाने अन्नबाली बेचर जिविका चलाउने गरेका छन् । ४० वर्षीय कृष रामदेवी रावलका अनुसार गाउँमा पहिले गुजारा गर्ने तरिकाले सामान्य तरकारी खेती गरिन्थ्यो । तर अहिले फापर, कोदो, जौ र सिमी लगाएर बाली उत्पादनबाट मनग्गे आम्दानी हुन थालेको छ ।

उहाँले भन्नुभयो्, ‘रैथाने बाली लगाएपछि उत्पादन पनि ह्वात्तै बढेको छ, यस वर्ष मैले पाँच क्विन्टल कोदो, एक क्विन्टल फापर, चार क्विन्टल आलु बिक्री गरेर एक लाख बढि पैंसा कमाएँ ।’ उहाँले पाँच रोपनी जग्गामा रैथाने बाली मात्रै लगाउने गर्नुभएको छ ।

रैथाने उत्पादन खरिद गर्न व्यापारी बारीमै पुग्ने गरेको सोही ठाउँकी चन्द्रा रावल बताउनुहुन्छ । रैथाने बाली लगाउँदा उत्पादनका साथै आम्दानीमा पनि वृद्धि भएको उहाँको भनाइ छ । ‘सबै रैथाने बाली गरी यस पटक करिब १५ क्विन्टल जति उत्पादन भयो’ उहाँले भन्नुभयो, ‘साउनमा फापर, भदौमा कोदो, कात्तिक÷मङ्सिरमा जौ र चैतमा आलु र कोदो छर्ने तालिका छ, सोही अनुसार उत्पादन बेच्छौं ।’

पहिले अलि अलि उत्पादन गरी खानकै लागि ठिक्क हुने गरेपनि एउसडिपी कार्यक्रम लागु भएपछि विगत चार वर्षयता बेच्ने गरी उत्पादन गर्ने गरिएको कृषक इश्वर रावलले बताउनुभयो ।

स्वास्थ्यका दृष्टिले पनि निकै पौष्टिकयुक्त मानिने रैथाने बालीको संरक्षण र उत्पादनमा जोड दिन थालिएको छ । विगत चार वर्षदेखि साबिक कर्णाली (जुम्ला, कालीकोट, हुम्ला, मुगु र डोल्पा) मा रैथाने बालीलाई संरक्षित गर्दै उत्पादन बढाउन लागिएको हो ।

पहिले हराउँदै गएको रैथाने बालीको माग बढ्दै जाँदा र सहयोगी निकायले पनि उन्नत जातका बिउ, स्थानीय विषादी, तालिम र सिप प्रदान गरेपछि रैथाने बालीको संरक्षण गर्दै पुनः खेती गर्न थालिएको छ । रैथाने बालीको संरक्षण र उत्पादनमा सङ्घीय सरकारको कृषि तथा पशुपन्क्षी विकास मन्त्रालयको कृषि क्षेत्र विकास कार्यक्रमले सहयोग गर्दै आएको छ ।

जुम्ला, मुगु, डोल्पा, हुम्लामा कोदो, फापर, कागुनो, चिनो, सिमी, जौ जस्ता रैथाने बालीको प्रवर्धन गरिएको छ । कृषि क्षेत्र विकास कार्यक्रम, कार्यक्रम समन्वय कार्यालय सुर्खेतका अनुसार २०७६ सालदेखि ती जिल्लामा रैथाने बालीको उत्पादन बढाउन संरक्षण, प्रवर्धन र उत्पादनमा जोड दिइएको छ ।

सुर्खेत कार्यालयका लैङ्गिक समानता र सामाजिक समावेशीकरण कार्यक्रम अधिकृत रुद्र आचार्यका अनुसार जुम्ला, मुगु, डोल्पा र हुम्ला जिल्लामा दुई हजार ५८४ कृषक रैथाने बाली उत्पादनमा संलग्न छन् ।

ती जिल्लाका किसानले विगतमा तीन रोपनीमा लगाउने रैथाने बाली अहिले सात रोपनीमा लगाउन थालेका छन् । रैथाने खेतीसँगै बाँजो जग्गा पनि प्रयोगमा आउन थालेको छ । पहिले प्रतिघर ६५ केजी मात्र उत्पादन हुने गरेकोमा अहिले बढेर ८० केजी उत्पादन हुने गरेको छ ।

यस्तै रैथाने बाली उत्पादनबाट प्रतिघर डेढ लाखदेखि तीन लाख रुपियाँसम्म आम्दानी हुन थालेको छ । यस कार्यक्रमले अहिलेसम्म रैथाने बालीका लागि ६ करोड २७ लाख ३६ हजार १६६ रुपैंया लगानी गरेको छ । कृषकलाई रोगकिराबारे प्राविधिक ज्ञान, औषधि, जैविक बिषादी बनाउने र भण्डारण गर्ने भाँडा, त्रिपाल, आँसी, खुर्पा, वासिङ मेसिन लगाएत सामाग्री दिइएको छ ।

समूहमा आबद्ध बनाई उनीहरूको आवश्यकताका आधारमा उन्नत जातका बिउ, मल, तालिम, औजार, वित्तीय शिक्षालगायतको सहयोग गर्ने गरिएको कार्यक्रम अधिकृत रुद्र आचार्य बताउनुहुन्छ । रैथाने बालीका लागि प्रतिकिसान करिब २५ हजार लगानी रहेको छ ।

कार्यक्रमका सञ्चार अधिकृत रत्नबहादुर बुढाले पछिल्लो समय बजारमा माग बढेपछि रैथाने बालीको उत्पादन बढाउन र संरक्षण गर्न कर्णालीका किसान लागिपरेको बताउनुभयो । उहाँका अनुसार रैथाने बालीको उत्पादन बढ्न थालेपछि स्थानीय पालिकाले पनि आआफ्नो पालिकामा रैथाने बाली संरक्षण, उत्पादनमा जोड दिन थालेका छन् ।

 ‘आवश्यक ज्ञान, सिप र प्रविधिको प्रयोगले रैथाने बाली उत्पादन बढ्दैछ’ उहाँले भन्नुभयो, ‘हरेक किसान आत्मनिर्भर बन्नु भनेको राज्यको अर्थतन्त्रमा पनि टेवा पुग्नु हो ।’