लेख मेरो नितान्त व्यक्तिगत अनुभूति हो । पत्रकारिताको दुईवर्षे अवधिमा आफूले देखेको, भोगेको र लेख्न नसकेको विषयवस्तुको सामान्य जानकारी हो । यो पत्रकारिता पेसा अँगाल्नुभन्दा पहिला हामी राजनीतिमा थियौँ । त्यतिवेला हाम्रो वार्षिक बुलेटिन प्रकाशन हुन्थ्यो, ‘मिलन बिन्दु’ नामको । स्कुले विद्यार्थीलाई लक्षित गरेर अर्काे एउटा प्रकाशन पनि थपेका थियौँ, ‘हाई स्कुल’ मासिक ।
मिलन बिन्दुको चार र हाई स्कुलको १२ अंकसम्मको प्रकाशनपछि हाम्रो पत्रिका प्रकाशनमा पूर्णविराम लाग्यो । ती प्रकाशनले हामीले अँगालेको राजनीतिक सिद्धान्त र व्यवहारमाथि पनि प्रश्न गरेका थिए । जसले प्रकाशन सधँैका लागि बन्द त भयो नै हाम्रो राजनीतिक यात्रा पनि मूल बाटोबाट किनारा लाग्यो ।
यही दौरान हामीले छुटाएका महत्वपूर्ण विषय थिए, दलितहरूका कथा । वर्ग संघर्ष र जातीय मुक्ति फरक विषय हुन् भन्ने ह्याङओभरले समाजको पिँधमा रहेका दलितहरूका कथा छुटिरहे । उसो त दलितहरूका कथा अहिले पनि छुटेकै छन् । जसरी सिंगो दलित समुदाय पिँधमा छ, उसैगरी सञ्चारमाध्यममा पनि उनीहरूका कथा पिँधमै छन् ।
औपचारिक रूपमै पत्रकारिता पेसा अँगालेपछिको पहिलो शृंखला, ‘कर्नालीका कथित दलितहरूको कहर’ लेखेको थिएँ । जुन यहाँका दलितहरूको अवस्थालाई कोट्याउने प्रयास रह्यो । मुगु डायरीमा मुगुका पिना गाउँमा बासोवास गर्ने साहानी(दलित) बस्तीले निगालोबाट धानिरहेको जीवनलाई खोतल्ने प्रयास भयो । त्यसपछि पत्रकारिताको यात्रामा रहँदा केही कोसिस रहे पनि मन सन्तोष हुन सकिरहेको छैन ।
हिमाली क्षेत्रको सार्वजनिक शिक्षासम्बन्धी रिपोर्टिङको क्रममा जुम्लाको चन्दननाथ नगरपालिमा रहेका सामुदायिक र निजी विद्यालयका अवस्थाबारे अध्ययन गरेको थिएँ । एउटा विद्यालयमा कक्षा १ देखि ५ सम्म पढ्ने कुल विद्यार्थीमा ९५ प्रतिशत दलितका छोराछोरी छन् भने पाँच प्रतिशत क्षेत्रीका । बाहुनका शून्य प्रायः । जहाँ बाहुन, क्षेत्री र दलितहरूको बसोवास लगभग बराबर छ । अवस्था हालसम्म पनि उस्तै छ । पाँच प्रतिशत विद्यार्थीको घर नगरपालिकादेखि धेरै टाढा गाउँपालिकामा पर्छ । उनीहरू आफ्ना अभिभावकदेखि टाढा छन् । यता कसैको घरमा बिहान–साँझ सानोतिनो काम गर्छन् र दिउँसो सरकारी स्कुलमा पढ्छन् ।
सामुदायिक विद्यालयमा पढाउने मास्टरका छोराछोरी भने बोर्डिङ स्कुलमा पढ्छन् । तथापि एसइई परीक्षा दिनुअघि उनीहरूको रजिस्ट्रेसन सामुदायिक विद्यालयको क्रमसंख्यामा अगाडि नै हुन्छ । यसले गज्जबको नाफा दिइरहेको छ । नियमित पढाइ हुने निजी विद्यालयमा पढेर सरकारी विद्यालयबाट परीक्षा दिएपछि प्रमाणपत्रले सरकारीमा पढेको देखाउने । एकातिर सरकारी विद्यालयको रिजल्ट राम्रो आउने र ख्याति बढ्ने, अर्काेतिर दुर्गममा पढेको, त्यसमा पनि राम्रो अंक ल्याएको देखेपछि विद्यार्थीले छात्रवृत्ति पाउने ।
यी गतिविधि हेर्दा सामान्य लागे पनि पूरै समय सरकारी विद्यालयमा पढेका गरिबहरूका छोराछोरीको कोटा खोस्ने काइदा हो । अब जाँचमा राम्रो अंक नल्याएका दलित विद्यार्थीले उच्च शिक्षा अध्ययन गर्नुपरेमा शुल्क तिर्नुपर्छ । नभए पढाइ छोड्नुपर्छ । यसले फेरि पनि समाजको पिँधमा रहेका उनीहरूलाई हली, गोठाला, धराला, बछाला र सस्ता कामदारबाहेक केही बनाउँदैन । एउटा सिंगो समुदाय अगाडि बढ्ने बाटोमा अवरोध भइरहेको छ ।
औपचारिक शिक्षाबाट वञ्चित दलित समुदाय इतिहासमा आविष्कारक रह्यो । कर्नाली क्षेत्रमा प्रचलित बाजाहरूले दलितहरूको परिचय खुलाए । यिनीहरूकै नामबाट यहाँका ठूला दुई नदी कर्नाली र भेरीको नामकरण पनि हुन पुगेको छ । जो विगतमा सञ्चारको भूमिकामा पनि रहेका थिए र आज पनि कतिपय गाउँमा बजाइने बाजा र तिनका धुनले सञ्चारको भूमिका निर्वाह गरिरहेका छन् ।
कुनै एउटा बाजाको आविष्कार हुनमा एक जाति विशेषको मात्र भूमिका हुँदैन । जस्तो एउटा दमाह बनाउन बल्ल (गोरु) को छाला, तामाको विशेष आकारको भाँडो चाहिन्छ । तामाको भाँडो बनाउने काम सुनारले गर्छ भने छालाको काम सार्कीले गर्छ । त्यसबाट विभिन्न किसिमका ध्वनि निकालेर बजाउने काम दमाईंले गर्छ ।
आज पनि कर्नालीमा धारो छोएको निहुँमा, चुलो छोएको निहुँमा, बोक्सीको आरोपमा हत्या गरिन्छ । अन्तर्जातीय बिहेका कारण हत्या गरिन्छ । हत्यापश्चात् मात्रै यस्ता समाचारले पहिलो स्थान पाउँछन्, तर कर्नालीका दलितको गाँस कसरी खोसियो भन्नेबारे कहिल्यै समाचार बन्दैन ।
हरेक बाजाको आविष्कारका लागि सिंगो दलित समुदाय कुनै न कुनै माध्यमबाट सहकार्यमा जुटेको देखिन्छ । विभिन्न तथ्य, ऐतिहासिक अध्ययन र घटनाक्रमले दलित समुदायलाई भौतिकशास्त्री भएको तथ्य प्रमाण दिन्छ । तर, यो विषय सधँै ओझेलमा छ भने यो तथ्यलाई सत्ताले सितिमिती पत्याउनेवाला छैन । तथापि यिनलाई बेवास्ता गर्नु भनेको सूर्यलाई हत्केलाले छेक्नुसरह हो । यी मुख्य विषय भईकन पनि समाचारको मूल पृष्ठमा अटाउन सकेका छैनन् ।
कर्नालीमा सभ्यताको विकास गर्दै जीवन चलाइरहेका दलितलाई खसआर्यको ठूलो समूहको प्रवेशपछि आफ्नो थातथलो, संस्कृति र शिल्प सभ्यताबाट विस्थापित बनाइयो । तथापि यस क्षेत्रमा प्रचलित जातीय नाममा गढी, किल्लाका नामकरण हुनु, ठूला र चर्चित देवीदेवताको नाममा दलितको प्रतिबिम्ब देखिनु प्रमाण हो । यसबारे डिबी नेपालीले पुस्तक नै लेखेका छन् ।
कर्नाली प्रदेशमा अन्य प्रदेशको तुलनामा दलितको जनसंख्या बढी छ । ०६८ को जनगणनाअनुसार कर्नाली प्रदेशको कुल जनसंख्या १५ लाख ७० हजार चार सय १८ रहेकोमा दलितहरूको जनसंख्या मात्रै तीन लाख ५२ हजार चार सय ५५ अर्थात् २२.४४ प्रतिशत रहेको छ । जबकि सत्ताको वरिपरि रहने बाहुनहरूको उपस्थिति जम्मा ८.३६ प्रतिशत छ । जुन अनुपातमा दलितहरूको बाहुल्य छ, त्यही अनुपातमा सहभागिता नहुनु कसरी समावेशीकरणको सिद्धान्त अवलम्बन गरेको भन्ने र लोकतन्त्र छ भनी विश्वास गर्ने ? कर्नालीमा आयोजना हुने सभा, समारोह, उत्सव आदिमा पनि शासकीय दृष्टिकोण हाबी भएको देखिन्छ । हाम्रो पत्रकारिताले छुटाएका मूल विषय यिनै हुन् । जसका एक मात्रै होइन, अनेक उदाहरण छन् ।
कर्नालीमा बाहुनहरूको बस्ती नदीकिनारमा छ । नदीकिनारको फाँटिलो जमिन पहिले ताल थियो । ताल फुटेपछि मात्र बसेका हुनाले ती पाखाका बस्तीजतिका पुराना होइनन् । त्यसभन्दा अगाडि पाखामा मात्र बस्ती थिए । नदीकिनारका समथल भूभागमा बसोवास भएसँगै लेक र बेँसीका गरी दुई बस्ती भए । लेखमा बस्नेलाई पावै र बेँसीमा बस्नेलाई जिउलेल भन्न थालियो । यी श्रमसँग गाँसिएका उपमा थिए । जिउलाको माटो उर्वर थियो । पछि धानखेती सुरु भएसँगै लेखका बस्तीमा समेत भात राम्रो भन्ने प्रभाव पारियो र भात खानेहरूले पाखामा बस्नेहरूलाई हेपेर पावै भन्न थाले ।
उर्वर जमिन नभएका पाखाका मान्छेहरू बेँसीतिर झर्न थालेपछि बाहुनहरूले तिनलाई आफ्ना घरेलु कामदार बनाए । कामदारबाट उनीहरूलाई बँधुवा मजदुर बनाइयो । सार्की, कामी, दमाईं उनीहरूका निजी सम्पत्तिबराबर भए । खलो, मुठो, लगिमानी प्रथाबाट उनीहरूको गुजारा चल्न थाल्यो । परिणाम दलितहरूको खेतका तुलनामा पोखोबारी बढी भए पनि प्रशस्त जमिनका मालिक हुन सकेनन् । जसले उनीहरूलाई किनारीकृत गर्न भूमिका खेल्यो ।
यी विषयमा व्यवस्थित अध्ययन, अनुसन्धान नभए पनि पहाडमा रहेका र तराई झरेका बाहुनहरूले त्यहाँका जनजातिलाई भूमिहीन बनाउने खेल शृंलाबद्ध रूपमै चालेकाले पनि कर्नालीमा उनीहरूले त्यस्तो नगरे होलान् भन्न सकिने अवस्था छैन । यी विषयमा केन्द्रित भई समचार लेखनमा दत्तचित्त हुनेको संख्या नगण्य छ ।
कर्नालीमा बाहुन, क्षेत्री र ठकुरीहरूले बाजा बजाउने स्थिति बनिसकेको छैन । पर्दापछाडि निर्देशक हुँदा कलाकारले अभिनय गरेझैँ नेताहरू दलितहरूको सभा–समारोहमा गएपछि एकछिन बाजा बजाइदिन्छन् । हँसिलो मुद्रामा गरिएको अभिनयको अभिप्रायः मानसिकतामा हमला गर्नुबाहेक केही हुँदैन । सडकपेटीमा बसेर जुत्ता सिउने पेसाले उनीहरूलाई हीनताबोध गराउँछ । अपमानको बिम्ब बनेका यी काम सितिमिती अँगाल्न दलितइतरकाले सकेका छैनन्, सक्दैनन् पनि । सम्मान नपाइने भएपछि दलितको नयाँ पुस्तासमेत उत्साहित छैन ।
तर, काष्ठकला र टेलरिङ पेसा बाहुन, क्षेत्रीले पनि अँगालेका छन् । बिए पास गरेका युवा वा युवतीले लुगा सिउने पेसाबाट मनग्य आम्दानी लिए भनेर सफलताको कथा सञ्चारमाध्यममा आए पनि उनीहरूले स्वयं छोइछिटो गरिरहेको कुरा गौण बन्छ ।
मुगु डायरी लेख्ने क्रममा शरीरमा काँडा उमार्ने एउटा सत्य थियो, साविकको कर्नालीबाट प्रतिनिधित्व गर्ने दलित सांसद दानसिंह परियार सार्वजनिक मञ्चमा बस्न नपाएको कुरा । रारा छायानाथ नगरपालिको कुनै पनि कार्यक्रममा उनी प्रमुख अतिथि बनेका छैनन् । जबकि उनी नगरपालिकाकै रैथाने हुन् । हरेकपटक बहिष्करणमा परेका उनलाई चुनावमा हराउन पनि ठूलै खेल भयो ।
‘माथि बुम हराऊँ, तलि डुम हराऊँ’ गाउँमा एउटा बिर्सनै नसकिने नारा लाग्यो । संघीय चुनावमा गोपाल बम उम्मेदवार थिए । प्रदेशको चुनावमा दानसिंह परियार । बम थरलाई स्थानीय भाषामा बुम भनियो भने परियारलाई निर्धक्क डुम । त्यसैको अनुप्रास थियो, माथिको नारा ।
कर्नालीमा सभ्यताको विकास गर्दै जीवन चलाइरहेका दलितलाई खस–आर्यको ठूलो समूहको प्रवेशपछि आफ्नो थातथलो, संस्कृति र शिल्प सभ्यताबाट विस्थापित बनाइयो । तथापि यस क्षेत्रमा प्रचलित जातीय नाममा गढी, किल्लाका नामकरण हुनु, ठूला र चर्चित देवीदेवताको नाममा दलितको प्रतिबिम्ब देखिनु प्रमाण हो ।
सांसद समेतलाई सजिलै बहिष्कार गर्न सक्ने सत्ताले वडामा अनिवार्य सहभागी गराइएका दलित महिलालाई भ्रष्टाचारको वैधानिकता दिन चाहिने औंठाछाप बनाएको छ । सत्ताको नियतलाई समाचारका पानामा उतार्नु सायद कठिन काम हो ।
कम्युनिस्ट घोषणापत्रको अन्तिममा मजदुरसँग हार्नका लागि बाँधिएको सांग्लोबाहेक केही छैन, जित्नलाई सिंगो संसार छ, भनेजस्तै दलिहरूसँग सीप छ । त्यसको व्यावहारिक प्रयोग गर्ने ज्ञान छ ।
समाजलाई बिछट्टै खालको आनन्द दिने धुन छ । मर्मस्पर्शी हुड्के नाच छ । जसको महिमा पूरै नेपालभर गाइँदा पनि कमै हुन्छ । कर्नाली दलितसँग भएको सबैभन्दा अमूल्य चिज उनीहरूको अघिल्लो पुस्ताबाट हस्तान्तरण हुँदै आएको सीप हो । यसलाई सत्ताले अपनत्व लिन सक्ने गरी मिडियाले बाहिर ल्याउन सकेका छैनन्, चाहेका छैनन् ।
मानव विकास सूचकांकमा कर्नाली अरू प्रदेशहरूको पुछारमा छ । मानव विकास सूचकांक २०२० को तथ्यांकअनुसार कर्नालीको ०.३७५ हुँदा बागमतीको ०.५०२ छ भने सुदूरपश्चिमको ०.४०० छ । त्यस्तै बहुआयामिक गरिबीको तथ्यांकअनुसार पनि कर्नाली सबैभन्दा पछाडि नै छ । अर्थात् कर्नालीमा सबैभन्दा बढी ५१.२२ प्रतिशत जनसंख्या गरिब भएको अवस्थामा बागमती प्रदेशमा जम्मा १२.२४ प्रतिशत गरिबी छ ।
यी तथ्यमा सबैभन्दा खराब स्थिति दलितहरूको रहेकोमा दुईमत छैन । कर्नाली गरिब हुनुमा चामल उत्पादन नभएर हो भनी प्रचार गर्ने सञ्चारमाध्यम नै हुन् । कुनै एक कालखण्डको भोकमरीलाई लिएर कर्नालीमा सधैँ भोकमरी छ भनेर विश्व समुदायसम्म पु¥याउन एनजिओ, आइएनजिओले बल लगाए । यही बहानामा जब बाहिरबाट चामल ल्याएर कर्नालीमा वितरण गर्न थालियो, तब गरिबीको दुुश्चक्रमा फसेको हो, कर्नाली ।
उत्पादन गर्न मिहिनेत गर्ने बानी बिगारेर रोड खन्न लगाई भाते बानी लगाइँदा नै यहाँका रैथाने बालीहरू लोप हुने अवस्थामा पुगे । जसरी कोरोना भाइरसले चीन, युरोप र अमेरिकामा महामारी चल्दा सधँैभरि महामारीको चपेटामा परिरहेको भनिँदैन, त्यसरी नै कर्नालीको एक कालखण्डलाई सधैँभर प्रचार गर्न मिल्दैन । सत्ताले निर्माण गरेको भाष्य फेर्ने गरी कलम नचल्नु दुर्भाग्य हो ।
पत्रकारितामा दलितको उपस्थिति संख्यात्मक रूपमा बढी भए पनि समाजको गहन चेतनास्तर र अध्ययनको अभावले पनि कर्नालीका दलितहरूका मुद्दा सशक्त रूपमा आउन नसकेका हुन् । परिणाम आज पनि कर्नालीमा धारो छोएको निहुँमा, चुलो छोएको निहुँमा, बोक्सीको आरोपमा हत्या गरिन्छ । बलात्कारपश्चात् हत्या गरिन्छ । अपहरणपश्चात् हत्या गरिन्छ । अन्तर्जातीय बिहेमा हत्या गरिन्छ । हत्यापश्चात् मात्रै यस्ता समाचारले पहिलो स्थान पाउँछन्, तर कर्नालीका दलितको गाँस कसरी खोसियो भन्नेबारे कहिल्यै समाचार बन्दैनन् ।
विश्वमा ललितकलाको आविष्कार गर्ने, सिर्जनशील शिल्पकारहरू हालसम्म दबाइएका दलितहरू नै हुन् । प्रकृतिले सिर्जना गरेको हरेक प्राणीका लागि अनुकूल र सुन्दर ग्रह पृथ्वीलाई पूर्ण बनाउन ललितकलाको माध्यमबाट आदिम युगदेखि सौन्दर्यको सृष्टि हुँदै आएको छ । प्रकृतिको अपरम्पार सुन्दरतालाई ढपक्क ढाकी ज्ञान र सीपको मिश्रणद्वारा सौन्दर्य थपेर सुन्दर बनाउने शिल्पशास्त्री दलित समुदायका वास्ताविक कथाहरू सञ्चारमाध्यममा आउन सकेका छैनन् ।
इतिहासको पानामा दर्ज भएको कर्नालीको भौगोलिक र राजनीतिक बिरासतलाई अनेक तरहले चर्चा र परिचर्चा गरिन्छ । वसन्त ऋतुमा सल्लीपिरल (सल्लीपिर)को सुसाइ । ग्रीष्ममा नदीको बगाइ । हिराजसरी टल्किने कान्जिरोवा, पातरासी हिमाल । यी सबैको वर्णन आख्यान, गैरआख्यान र समाचारहरूमा प्रशस्त देखिन्छ । तर, त्यही सुन्दर हिमालमुनि बस्ने कला र शिल्पका खानी दलितहरूको कथा कसैले देख्दैन, कसैले लेख्दैन । – नयाँ पत्रिका (जुम्लाबाट पत्रकारिता गरिरहेका लेखक बिएल नेपाली सेवामा कार्यरत छन्।)