सुर्खेत – जब झमक्क साँझ प¥यो अनी गाउँका सयौँ किशोरकिशोरीहरु आगोको राँको सल्काएर गाली गर्दै डाडाँतिर दगुर्न थाले भने सबै अभिभावकहरुले घरको छत र आँगनमा आगो बाल्दै गाली गर्न सुरु गरे । सिंगो गाउँमा करिब १ घण्टासम्म कोलाहल मच्चियो ।
यो दृश्य हो, जुम्ला तातोपानी गाउँपालिका–४ गौतमबाडा र जयतपुर गाउँको । गाउँलेहरु चिच्याएर गाली गर्दै कोही भन्दै थिए, ‘भ्रष्टाचारी, बलात्कारी, विकृत्ति, विसङ्गतिसँगै काँग्रेस, एमाले, माओवादी सप्पै लैजा ।
सच्चा कर्मचारी, व्यक्ति, रोजगारी र राजनैतिक दल दिइजा ।’ त कोही भन्दै थिए, ‘लुतो पाउडो, रोग व्याधि, पीडा मर्का सप्पै लैजा । सुख, शान्ति, समृद्धि, सन्तुष्टिसँगै विकासको लहर आइजा ।’ यसरी राँको फालेर गाली गर्दै उनीहरुले साउने सङ्क्रान्ति पर्व मनाएका हुन् । गौतमबाडा र जयतपुरमा मात्रै होइन सिंगो जुम्ला र आसपासका जिल्लावासीहरुले पनि यही शैलीमा साउने सङ्क्रान्ति मनाएका छन् ।
जुम्लामा साउने सङ्क्रान्ति मनाउने चलन अरु क्षेत्रहरूभन्दा निकै फरक, अनौठो र रोचक तरिकाको छ । यहाँ यो पर्वलाई विशेष परम्परा, जनविश्वास र सांस्कृतिक प्रतीकका रुपमा हेर्ने चलन रहेको संस्कृतविद् रमानन्द आचार्य बताउँछन् । राँको फाल्ने अर्थात् आगो बाल्ने र गाली गर्ने परम्परा पनि यिनै विश्वास र संस्कारसँग जोडिएको उनको भनाइ छ ।
‘यो शैलीले पर्व मनाउँदा वर्षा ऋतुमा आउने रोग व्याधि र प्राकृतिक विपद् ९ झाडापखाला, बाढी पहिरो जस्ता आदि०बाट बच्ने जनविश्वास छ,’ उनले भने, ‘पहिले पहिले मानिसहरूले गाली गरेर नकारात्मकता हटाउने र मनको पीडा बाहिर ल्याउने गर्थे । तर पछिल्लो समय यही पर्वको अवसरमा देशको समसामायिक अवस्था, राजनैतिक वितृष्णा र बेरोजगारीको पीडा पनि पोख्ने चलन बढेको छ ।’ साउने सङ्क्रान्ति पर्वको सुरुवातका बारेमा कुनै एक निश्चित ऐतिहासिक अभिलेख वा दस्तावेज नभए पनि यसको उत्पत्ति खष सभ्यतासँगै भएको संस्कृतविद् आचार्य बताउँछन् । उनी खष सभ्यताका जानकार व्यक्ति पनि हुन् ।
यो शैलीमा साउने सङ्क्रान्ति मनाउने तरिका खषान क्षेत्र जुम्लासँगै, कालिकोट, मुुुुुगु, हुम्ला, डोल्पा, दैलेख, जाजरकोट, बजाङ, बाजुरा र अछामका केही क्षेत्रमा पनि रहेको उनले बताए । तर पछिल्लो समय घरको सुरक्षाको डरले जुम्लाबाहेक अन्य जिल्लामा राँका फाल्ने चलन हराउँदै गएको आचार्यको भनाइ छ । ‘यो परम्परा अत्यन्त सांस्कृतिक र प्रतीकात्मक छ । यहाँको गाली दुष्ट आत्मा, रोग, दुःख र समाजमा भएका अन्यायप्रति विद्रोहको प्रतीक हो । यस्तो गाली प्रवृत्ति जनताको आक्रोश, दुःख र थिचोमिचोको सांस्कृतिक अभिव्यक्ति पनि हा,े’ उनले थपे, ‘जुम्लामा साउने सङ्क्रान्तिमा आगो बाल्ने र गाली गर्ने परम्परा सांस्कृतिक शुद्धिकरणको एक रूप हो ।
यो परम्परा जनजीवनमा व्याप्त पीडा, रोग र प्राकृतिक समस्यालाई सामूहिक रूपमा प्रतिकार गर्ने अद्भुत तरिका पनि हो, जसमा रमाइलो, डर र सम्मानको मिश्रण देखिन्छ ।’ तर यसरी गाली गर्दै साउने सङ्क्रान्ति मनाउँदा कुनै व्यक्तिलाई भने तोकेर गाली गरिँदैन भने धार्मिक आस्थालाई मध्यनजर गरी राक्षस, भुतप्रेतलाई पनि गाली गर्ने चलन छ । नजिकको एक बस्तीले अर्को सिधा देखिने नजिकैको बस्तीलाई पनि दिल खोलेर गाली गर्ने प्रचलन छ । जुन अत्यन्त रोचक मानिन्छ । साउने सङ्क्रान्तिको साँझ असार महिनामा धान रोप्दा लागेको हिलो पखाल्न र छाला रोगबाट बच्न लुतो फाल्ने प्रचलन छ । यस अवसरमा मिठा परिकारहरू खाने चलन पनि रहेको छ ।
कर्णालीको परम्पराअनुसार कागभलायो, कुकरडाइनो, लुतेझार, पानीअमला, कागती, अम्बा, नासपाती जस्ता औषधिका रूपमा प्रयोग हुने वनस्पति राखेर कण्डारक नाम गरेको राक्षसको पूजा गरिएको छ । लुतो फाल्ने विधिअनुसार नाङ्लो ठटाउने, शंख फुक्ने, घण्टी बजाउने र ढोका बन्द गर्ने गरिन्छ भने आज आफ्ना आफन्तहरुलाई घरमा बोलाएर खीर, पनिर, तरकारी, अचार लगायतका मिठा मिठा परिकार बनाउँदै खाएर साउने सङ्क्रान्ति मनाएका छन् ।
संस्कृतविद् आचार्यका अनुसार समाज तथा व्यक्तिमा भएका सबैखाले लुतो–पुतो, रिस–राग, रोग–भोग, विकृति–विसङ्गति सकिएर जाओस् भन्दै साँझ राँको फाल्ने गरिन्छ । अन्तमा जलेर सकिन लागेको राँकोसँगै विकृत्ति र समस्याको कुटिरो ९पोका० फालेर साउने सङ्क्रान्ति मनाइएको छ । त्यसबेला ‘उपियाँ जा, रुपियाँ आइजा, अनिकाल जा सकाल आइज’ भन्दै अगुल्टो फ्याँक्ने प्रचलन रहेको उनले जानकारी दिए ।
देउडा पर्व धुमधामले मनाइयो
कर्णाली प्रदेशमा साउने संक्रान्ति तथा देउडा पर्व पनि धुमधामका साथ मनाइएको छ । पर्वको अवसरमा कर्णाली प्रदेश राजधानी सुर्खेतको वीरेन्द्रनगरमा जुम्ली एकता सेवा समाज सुर्खेतले दिउँसो देउडाको आयोजना गरेको थियो भने साँझ राँको फाल्ने कार्यक्रम सम्पन्न गरेको छ ।
सो अवसरमा उपस्थित कर्णालीवासीले देउडा खेलेर पर्व धुमधामले मनाएका हुन् । खुलामञ्चमा भएको कार्यक्रममा देउडा खेल्ने र हेर्नेको निकै भिड थियो ।
सो अवसरमा उपस्थित सबैलाई जुम्ली समाजका अध्यक्ष अमृत पाण्डेले धन्यबाद व्यक्त गरे । कर्णाली प्रदेश सरकारले पनि साउने सङ्क्रान्ति तथा देउडा पर्वलाई विशेष महत्व दिएर सार्वजनिक बिदा दिएको थियो । आन्तरिक मामिला तथा कानुन मन्त्रालयका प्रवक्ता उत्तम गौतमका अनुसार कर्णाली प्रदेशभरका सबै सरकारी कार्यालय तथा सार्वजनिक संघ–संस्थाहरुमा सार्वजनिक विदा दिइएको हो ।
ज्योषित विज्ञानअनुसार सौरमासका हिसाबले साउने सङ्क्रान्तिदेखि सूर्य कर्कट राशिमा प्रवेश गर्छ । त्यही कारण यस दिनलाई कर्कट सङ्क्रान्ति पनि भनिन्छ । यस दिनदेखि सूर्य उत्तरी गोलाद्र्धबाट दक्षिणी गोलाद्र्धतर्फ लाग्ने भएकाले दिन छोटो र रात लामो हुँदै जान्छ । सूर्यको कर्कट राशि ९साउने सङ्क्रान्ति० र मकर राशि ९माघे सङ्क्रान्ति० प्रवेशलाई धार्मिक दृष्टिले महत्वपूर्ण मानिन्छ भने धार्मिक आस्था राख्नेहरुले यस महिनालाई पवित्र मान्ने गर्छन् ।
यस अवधिमा स्नान, होम, श्रद्धा, दान जस्ता काम गर्नु लाभदायक हुने विश्वास छ । साउनको पहिलो दिनदेखि नै सौभाग्यको प्रतीक र वस्त्र पहिरिने गरिन्छ । महिलाहरुले हात एवं नङमा मेहेन्दी लगाउने चलन छ । भगवान शिवको पूजा आराधना गरिन्छ । उपवास एवं ब्रत बसिन्छ । मासुजन्य एवं तामासी भोजन त्याग गरिन्छ । शरीरलाई शुद्ध गरेर मनलाई भक्ति–भजनमा लगाउने चलन छ ।